ચોક્કસ તારીખ નથી મળતી તો શું થયું? પણ મુંબઈમાં વસતા અંગ્રેજોની સમિતિએ ૧૮૨૧માં ટાઉન હૉલનું મકાન બાંધવાનું કામ તો શરૂ કરી દીધું અને લગભગ દોઢેક વરસ કામ ધમધોકાર ચાલ્યું. પણ પછી? પછી સમિતિ હાંફી ગઈ. કારણ? કારણ ભેગાં થયેલાં બધાં ફદિયાં ખતમ!
ટાઉન હૉલ
ચોક્કસ તારીખ નથી મળતી તો શું થયું? પણ મુંબઈમાં વસતા અંગ્રેજોની સમિતિએ ૧૮૨૧માં ટાઉન હૉલનું મકાન બાંધવાનું કામ તો શરૂ કરી દીધું અને લગભગ દોઢેક વરસ કામ ધમધોકાર ચાલ્યું. પણ પછી? પછી સમિતિ હાંફી ગઈ. કારણ? કારણ ભેગાં થયેલાં બધાં ફદિયાં ખતમ! અને ફરીથી ફન્ડફાળો ઉઘરાવવાની એ સમિતિની ત્રેવડ નહોતી કે તૈયારી નહોતી. એટલે બાલાશંકર કંથારિયાની બહુ જાણીતી ગઝલનો શેર યાદ કર્યો:
પ્રભુના નામનાં પુષ્પો પરોવી કાવ્યમાળા તું
પ્રભુની પ્યારી ગ્રીવામાં પહેરાવી પ્રીતે દેજે
સમિતિએ સરકાર માબાપને અરજ ગુજારી કે આ ટાઉન હૉલ બાંધવાના કામને સરકારના નામનાં પુષ્પ માનીને અમે આપની પ્યારી ગ્રીવામાં પ્રીતે પહેરાવી દઈએ છીએ. સમિતિએ તો હાથ ઊંચા કરી દીધા. ટાઉન હૉલ બાંધવાનું કામ અટકાવી દીધું. પણ મુંબઈ સરકારના માથે પેલા લંડનવાલા બેઠા હતા. ૧૮૨૪ના નવેમ્બરની પહેલી તારીખે મુંબઈએ લંડનનાં બારણાં ખખડાવ્યાં. ટાઉન હૉલનું ભવ્ય મકાન બંધાય એમાં મુંબઈને ઘણો લાભ હતો. એક ભવ્ય મકાન બાંધવાની શરૂઆત પણ એ માટેની સમિતિએ કરી દીધી. દોઢેક વરસ તો કામ સારી રીતે ચાલ્યું, પણ હવે સમિતિ પાસે એકઠા થયેલા બધા પૈસા વપરાઈ ગયા છે. અત્યાર સુધીમાં આ મકાનના બાંધકામ પાછળ લગભગ બે લાખ રૂપિયા ખર્ચાઈ ચૂક્યા છે અને હજી લગભગ અડધોઅડધ કામ બાકી છે, પણ એ માટે જરૂરી પૈસા એકઠા કરવાનું સમિતિનું ગજું નથી. એટલે તેમણે આ ટાઉન હૉલનું મકાન મુંબઈ સરકારને સોંપી દેવાની દરખાસ્ત રજૂ કરી છે. મકાનના બાંધકામ માટે જે સામગ્રી ખરીદાઈ છે અને મુંબઈ આવી ચૂકી છે એ બધી પણ તેઓ સરકારને સોંપી દેશે. આ મકાન બંધાઈ રહ્યા પછી સરકાર એનો ઉપયોગ પોતાને યોગ્ય લાગે એ રીતે કરી શકશે.
આ દરખાસ્ત મળ્યા પછી અમે એક સમિતિની નિમણૂક કરી હતી. મૂળ યોજનામાંથી મકાનનો ઘણો ભાગ પડતો મૂકીએ તો પણ મકાન પૂરું કરતાં સરકારે બીજા ૧,૬૦,૦૦૦ રૂપિયા ખર્ચવા પડે એવો અંદાજ છે. મકાન બંધાયા પછી જો એના ભાગો જુદી-જુદી સરકારી ઑફિસોને ભાડે આપીએ તો વરસે દહાડે ૧૫,૭૮૦ રૂપિયાની આવક થવાનો અંદાજ છે. એટલે કે સરકાર જે ૧,૬૦,૦૦૦ રૂપિયા ખર્ચે એ રકમ સાડાચૌદ વરસમાં સરકારને પાછી મળી જાય. પણ જો મૂળ યોજના પ્રમાણે મકાન બાંધીએ તો બીજા ૨,૫૦,૦૦૦ રૂપિયા જેટલો ખર્ચ થાય. આ રકમ પાછી મળતાં સવાબત્રીસ વરસ લાગે. જોકે મુંબઈ સરકારે અલગથી અંદાજ કઢાવ્યો તો એ પ્રમાણે મૂળ યોજના પ્રમાણેનું મકાન બાંધતાં બીજા ૨,૮૫,૨૨૭ રૂપિયાનો ખર્ચ થાય એમ છે. વળી જો લાંબા સમય સુધી મકાનનું બાંધકામ અટકી જશે તો પછીથી એ ફરી શરૂ કરતી વખતે વધારે ખર્ચ કરવો પડશે.
આ મકાન જો મૂળ યોજના પ્રમાણે બાંધી શકાય તો એ માત્ર મુંબઈ શહેર કે મુંબઈ ઇલાકાનું જ નહીં, હિન્દુસ્તાનના બ્રિટિશ સામ્રાજ્યનું એક મોંઘું આભૂષણ બની રહેશે એમ જાણકારોનું કહેવું છે. મૂળ યોજના પ્રમાણે પણ પચાસ વરસના અંતે જમીનની લીઝની મુદત પૂરી થતાં તો આ મકાન સરકારની માલિકીનું બનવાનું જ હતું. તો અત્યારે થોડો ખર્ચ કરીને સરકાર એનું બાંધકામ પૂરું કરે તો એ મકાન અત્યારથી જ સરકારની માલિકીનું બની જશે. આ અંગે આપનો નિર્ણય વહેલી તકે અમને જણાવવા વિનંતી.
પણ તરત હા કે ના પાડે તો એ શેઠ શાના? મુંબઈ અને લંડન વચ્ચે લખાપટ્ટી ચાલી. સવાલો પુછાયા, જવાબો અપાયા. છેવટે ૧૮૨૬ના જાન્યુઆરીની ૨૫ તારીખે લખાયેલા રુક્કામાં કંપની સરકારના બડેખાંઓએ મુંબઈ સરકારની દરખાસ્તને મંજૂરી આપી. અલબત્ત, શરતો સાથે. મકાન બાંધવામાં બને એટલી કરકસર કરવી. મકાન બંધાઈ રહે પછી હાલમાં ભાડાની જગ્યામાં કામ કરતી હોય એવી સરકારી ઑફિસોને ત્યાં ખસેડવી જેથી ભાડાની રકમ બચે અથવા ઍડમિરાલ્ટી હાઉસમાં અત્યારે સુપ્રીમ કોર્ટ ભાડાની જગ્યામાં કામ કરે છે એને ત્યાંથી આ નવા મકાનમાં ખસેડવી જેથી ભાડાની રકમની બચત થાય. પછી વળી મુંબઈના સાહેબોને બીજો એક તુક્કો આવ્યો. તેમણે લંડનના હાકેમોને લખ્યું કે સુપ્રીમ કોર્ટ ખસેડવાની દરખાસ્ત અંગે અમને હજી સુધી તે કોર્ટ તરફથી કશો જવાબ મળ્યો નથી એટલે અમે બીજો વિકલ્પ એ વિચાર્યો છે કે ગવર્નર્સ હાઉસને પરળથી ખસેડીને આ નવા મકાનમાં લાવી શકાય. લંડનથી ફરી નનૈયો. હારી-થાકીને મુંબઈ સરકારે લખ્યું કે અમને લાગે છે કે સૌથી સારો રસ્તો એ છે કે એક વાર મકાન પૂરેપૂરું તૈયાર થઈ જાય પછી નક્કી કરવું કે એ કોને માટે અથવા શાને માટે વાપરવું. પછી વળી એક વિચિત્ર દરખાસ્ત પણ રજૂ થઈ. ટાઉન હૉલનું મકાન બાંધવા પાછળ જે ખર્ચ થયો છે એ વહેલી તકે પાછો મેળવવો હોય તો એ મકાનનો ભોંયતળિયાનો અને ભંડકિયાનો ભાગ અફીણ અને કૉટનના વેપારીઓને ગોદામ તરીકે ભાડે આપવો!
૧૫ ઓગસ્ટ ૧૮૩૩. ટાઉન હૉલના મકાનના બાંધકામ પર દેખરેખ રાખતા લેફ્ટનન્ટ કર્નલ ડિકિન્સને મુંબઈ સરકારને લખી જણાવ્યું કે ટાઉન હૉલના મકાનનું બાંધકામ પૂરું થઈ ગયું છે, માત્ર મકાનમાં બે જગ્યાએ આરસની તકતી મૂકવાની બાકી છે, અલબત્ત, એ મૂકવા માટેના દીવાલમાંના ખાંચા પણ તૈયાર છે. મુંબઈના અને લંડનના સાહેબોને શીરાના કોળિયાની જેમ ગળે ઊતરી જાય એવી એક-બે વાત પણ એ પત્રમાં હતી. એક : આ મકાન બાંધવા પાછળ ખર્ચવા માટે સરકારે જે રકમ મંજૂર કરી હતી એમાંથી ૧૨,૯૬૭ રૂપિયાની બચત અમે કરી છે. વળી બાંધકામમાં ઇમારતની મજબૂતીને આંચ ન આવે એવી રીતે અમે કેટલીક જગ્યાએ કરકસર કરીને ૨૨,૧૮૫ રૂપિયા અને ત્રણ આના જેટલી રકમ બચાવી છે. ટાઉન હૉલનું આ મકાન બાંધવા પાછળ કુલ ૬,૫૬,૬૬૯ રૂપિયાનો ખર્ચ થયો. એમાંથી ૧,૭૩,૨૦૦ રૂપિયા સરકારે બાંધકામ પોતાના હાથમાં લીધું એ પહેલાં ખર્ચાયા હતા. આ ઇમારત માટે કાસ્ટ આયર્નના ૧૬ થાંભલા વિદેશથી મગાવવામાં આવ્યા એના કુલ ૧૩,૫૩૯ રૂપિયા થયેલા જે ખર્ચ સરકારને માથે આવ્યો નથી. એટલે કે આ ટાઉન હૉલ બાંધવા પાછળ સરકારના ફક્ત ૪,૬૯,૯૩૦ રૂપિયા જ વપરાયા છે. જવાબમાં મુંબઈ સરકારે લેફ્ટનન્ટ કર્નલ ડિકિન્સનનો આભાર માન્યો અને તકતી પર લખવાનું લખાણ પણ મોકલી આપ્યું. એ લખાણ સાથેની તકતી પછીથી ટાઉન હૉલના મકાનમાં જોવા મળે છે.
હવે થોડી વાત જે સોસાયટી આ મકાનનો મોટો ભાગ વાપરે છે એના વિશે. ૧૮૦૪ના નવેમ્બરની ૨૬ તારીખે લિટરરી સોસાયટી ઑફ બૉમ્બેની સ્થાપના સર મૅકિન્ટોશે કરેલી એ આપણે અગાઉ જોયું હતું. પછી જેમ-જેમ વખત વીતતો ગયો એમ-એમ પુસ્તકો, હસ્તપ્રતો, નકશા વગેરેનો એનો ખજાનો વધુ ને વધુ સમૃદ્ધ થતો ગયો. હવે જઈએ લંડન. ત્યાંની સેન્ટ જેમ્સ સ્ટ્રીટ પર આવેલું એક કાચું-પાકું મકાન. એનું છાપરું ઘાસનું. ૧૮૨૩ના માર્ચની ૧૫ તારીખે એ મકાનમાં હેન્રી થૉમસ કોલબ્રુકના પ્રમુખપદે એક સભા મળી. એમાં નક્કી થયું એક સોસાયટીની સ્થાપના કરવાનું. એ સોસાયટીનું નામ રાખ્યું ‘એશિયાટિક સોસાયટી ઑફ ગ્રેટ બ્રિટન ઍન્ડ આયર્લેન્ડ’. એ પછી ૧૮૩૦માં લિટરરી સોસાયટી ઑફ બૉમ્બે લંડનની રૉયલ એશિયાટિક સોસાયટીની બ્રાન્ચ બની અને ‘બૉમ્બે બ્રાન્ચ ઑફ ધ રૉયલ એશિયાટિક સોસાયટી’ તરીકે ઓળખાઈ. આઝાદી પછી ૧૯૫૪માં મુંબઈની સંસ્થા લંડનની સંસ્થાથી છૂટી પડી અને ‘એશિયાટિક સોસાયટી ઑફ બૉમ્બે’ બની. ૨૦૨૨માં ફરી એક વાર એનું નામ બદલાયું. નવું, હાલનું નામ, ‘એશિયાટિક સોસાયટી ઑફ મુંબઈ’. એક વાત ધ્યાનમાં આવી? માતૃસંસ્થા અને એની શાખા વચ્ચેનો સંબંધ એક રીતે મા-દીકરી જેવો કહેવાય અને સાધારણ રીતે દીકરી કરતાં મા ઉંમરમાં મોટી હોય, પણ આ કિસ્સામાં મા - એશિયાટિક સોસાયટી ઑફ ગ્રેટ બ્રિટન ઍન્ડ આયર્લેન્ડ - કરતાં દીકરી - ‘બૉમ્બે બ્રાન્ચ ઑફ ધ રૉયલ એશિયાટિક સોસાયટી’ મોટી ઉંમરની હતી. દીકરીનો જન્મ ૧૮૦૪માં, માનો જન્મ ૧૮૨૩માં.
અઢારમી સદીમાં પ્રચલિત બનેલી નીઓક્લાસિકલ શૈલીમાં બંધાયેલું ટાઉન હૉલનું મકાન ૧૦૦ ફુટ ઊંચું અને ૨૦૦ ફુટ પહોળું છે. મુંબઈનાં સૌથી વધુ જાણીતાં એવાં ૩૦ પગથિયાં ચડીને મકાનમાં દાખલ થવાય છે. મકાનની જમણી બાજુએ અલબત્ત, સ્પાઇરલ પગથિયાં છે અને હવે તો લિફ્ટ પણ મૂકવામાં આવી છે. પ્રવેશદ્વાર આગળ તોતિંગ કદના આઠ થાંભલા છે. અહીં આવેલા ‘દરબાર હૉલ’માં સોસાયટી તરફથી અવારનવાર પ્રવચનો, પરિસંવાદ વગેરે યોજાય છે. એ હૉલમાં તેમ જ મકાનમાં બીજે સ્થળે પણ આ સોસાયટીના ઘડતરમાં મહત્ત્વનો ભાગ ભજવનાર અંગ્રેજ તેમ જ હિન્દી મહાનુભાવોનાં પૂતળાં કે તૈલચિત્રો મૂકેલાં છે. પણ હા, ૨૦,૦૦૦ પાઉન્ડના ખર્ચે તૈયાર થયેલાં કૉર્નવોલિસ, મિસ્ટર પિટ અને વેલેસ્લીનાં પૂતળાં ટાઉન હૉલમાં ક્યાંય જોવા મળશે નહીં, કારણ એ ક્યારેય ત્યાં મુકાયાં જ નહોતાં! શરૂઆતમાં અલબત્ત, ટાઉન હૉલમાં મુકાયેલાં બધાં પૂતળાં અને તૈલચિત્રો અંગ્રેજોનાં જ હતાં, પણ પછી વખત જતાં ‘દેશી’ વિદ્વાનોને પણ અહીં સ્થાન મળ્યું. એમાં ડૉ. ભાઉદાજી લાડ, પંડિત ભગવાનલાલ ઇન્દ્રજી, જસ્ટિસ કાશીનાથ તેલંગ, ડૉ. સર જીવણજી મોદી, ડૉ. રામકૃષ્ણ ભાંડારકર વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. મકાનની જમણી બાજુએ આવેલા સ્પાઇરલ સ્ટેરકેસ પાસેની જગ્યામાં જગન્નાથ શંકરશેટનું સફેદ આરસનું ભવ્ય પૂતળું પણ મૂકેલું છે.
આ ટાઉન હૉલ પારાયણની શરૂઆત આપણે ગયા શનિવારે કવિ દલપતરામના એક પદ્યની શરૂઆતની પંક્તિઓથી કરી હતી. આજે જ્યારે મુંબઈની એક આગવી ઇમારત પાસેથી પસાર થઈએ અને એમાંય સાંજ પછી મોડી રાત સુધી સંખ્યાબંધ વિદ્યાર્થીઓને ટાઉન હૉલનાં પગથિયાં પર બેસીને પરીક્ષાની તૈયારી કરતા જોઈએ ત્યારે દલપતરામના પેલા પદ્યની બાકીની પંક્તિઓ યાદ આવે:
હિંમત રાખી હોંશથી, ભીડ્યો છઠ્ઠી વાર,
ધીરજથી જાળે જઈ, પોં’ચ્યો તે નિર્ધાર.
ફરી ફરીને ખંતથી, યત્ન કર્યો નહીં હોત
ચગદાઈ પગ તળે, મરી જાત વણમોત.
એ રીતે જો માણસો, રાખી મનમાં ખંત
આળસ તજી મે’નત કરે, પામે લાભ અનંત.
આપણા આ મુંબઈ શહેરના અનંત લાભોમાંથી બીજા કોઈ લાભની વાત હવે પછી.
