નોટબંધીના નવ વર્ષ: શું દૂર થયું `બ્લૅક મની` કે ફક્ત તેનો રંગ બદલાયો?

Nine Years to Demonetisation: ૮ નવેમ્બર ૨૦૧૬ ની સાંજે, ભારત સરકારે અચાનક જાહેરાત કરી કે ૫૦૦ અને ૧,૦૦૦ રૂપિયાની નોટો હવે કાયદેસર રહેશે નહીં. પરંતુ આપણે વિશ્લેષણ કરવાની જરૂર છે કે ખરેખર શું વચન આપવામાં આવ્યું હતું અને તે વાસ્તવિકતાથી તે કેટલું અલગ છે.

પ્રતીકાત્મક તસવીર (સૌજન્ય: મિડ-ડે)

૮ નવેમ્બર ૨૦૧૬ ની સાંજે, ભારત સરકારે અચાનક જાહેરાત કરી કે ૫૦૦ અને ૧,૦૦૦ રૂપિયાની નોટો હવે કાયદેસર રહેશે નહીં. આ જાહેરાત પાછળનો ઉદ્દેશ્ય કાળા નાણાંને નાબૂદ કરવાનો, નકલી ચલણને નિયંત્રિત કરવાનો, કૅશલેસ વ્યવહારોને પ્રોત્સાહન આપવાનો અને અર્થતંત્રને વધુ ઔપચારિક બનાવવાનો હતો. તે સમયે, આ પગલાને "માસ્ટરસ્ટ્રૉક" તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યો હતો. નવ વર્ષ પછી, આ નિર્ણય ભારતના આર્થિક ઇતિહાસમાં સૌથી વિવાદાસ્પદ અને ખૂબ જ ચર્ચિત પ્રયોગોમાંનો એક છે. પરંતુ આપણે વિશ્લેષણ કરવાની જરૂર છે કે ખરેખર શું વચન આપવામાં આવ્યું હતું અને તે વાસ્તવિકતાથી તે કેટલું અલગ છે.

રિઝર્વ બૅન્ક ઑફ ઈન્ડિયા (RBI) ની સ્થાપના 1935 માં થઈ હતી. તે દેશની કેન્દ્રીય બૅન્ક અને મોનેટરી ઓથોરીટી તરીકે કાર્ય કરે છે. તેની મુખ્ય જવાબદારીઓમાં ચલણી નોટો જાહેર કરવી, ઇનફલેશનને નિયંત્રિત કરવો, બૅન્કોનું નિયમન કરવું અને પેમેન્ટ સિસ્ટમની સ્થિરતા જાળવવાનો સમાવેશ થાય છે. સરકારે દાવો કર્યો હતો કે 2016 માં નોટબંધીનો નિર્ણય RBI સાથે પરામર્શ કરીને લેવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ ભૂતપૂર્વ ગવર્નર રઘુરામ રાજને પાછળથી સ્પષ્ટતા કરી હતી કે તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન RBI ને આવી કોઈ સત્તાવાર રજૂઆત કરવામાં આવી ન હતી. તેમણે કહ્યું, “મારા કાર્યકાળ દરમિયાન કોઈ પણ સમયે રિઝર્વ બૅન્કને નોટબંધી અંગે નિર્ણય લેવા કહ્યું નહોતું. લાંબા ગાળે તેના કેટલાક લાભ થઈ શકે, પરંતુ મને લાગ્યું કે ટૂંકા ગાળાના આર્થિક નુકસાન વધુ ભારે પડશે. સરકારના ઉદ્દેશોને હાંસલ કરવા માટે બીજા વધુ અસરકારક વિકલ્પો પણ શક્ય હતા.”

નોટબંધીના વચનબદ્ધ ઉદ્દેશ્યો

1. બૅન્કિંગ સિસ્ટમની બહાર રાખેલા બિનહિસાબી રોકડ (કાળા નાણાં) ને દૂર કરવા.

2. નકલી નોટોની શોધખોળ અને નાશ દ્વારા ગેરકાયદેસર નાણાંની હેરફેર અને ખોટી ચલણી નોટોના પ્રવાહને રોકવો.

3. બૅન્કિંગ, ખાતાઓ, ટ્રેસેબિલિટીને પ્રોત્સાહન આપીને અર્થતંત્રના પારદર્શિતાને પ્રોત્સાહન આપવું.

4. ડિજિટલ પેમેન્ટ્સના વિકાસને વેગ આપવો અને રોકડ પર નિર્ભરતા ઘટાડવી.

5. ટેરરિસ્ટ ફંડિંગ, હવાલા ટ્રાન્ઝેક્શન અને રોકડમાં રહેલા ગેરકાયદેસર પ્રવાહને વિક્ષેપિત કરવા.

ઉચ્ચ રોકડ આધારિત અર્થતંત્રમાંથી વધુ પારદર્શક અને ડિજિટલ અર્થતંત્ર તરફ પરિવર્તન લાવવાના લક્ષ્ય સાથે, નોટબંધીને ભારતના નવા નાણાકીય યુગ તરફના “સાહસિક પગલા” તરીકે રજૂ કરવામાં આવી હતી.

પણ શું આંકડા ઉદ્દેશો સાથે મેળ ખાય છે?
નોટબંધી બાદ મોટાભાગનું રોકડ પાછું બૅન્કોમાં પરત આવ્યું. આરબીઆઈના આંકડા મુજબ, રદ કરાયેલી 99.3 ટકા નોટો ફરીથી બૅન્કિંગ સિસ્ટમમાં જમા થઈ, એટલે કાળાધન સિસ્ટમમાંથી દૂર કરવાની આશા મોટા ભાગે અધૂરી રહી.

નકલી નોટો અંગે મિશ્ર પરિણામ મળ્યાં. શરૂઆતમાં શંકાસ્પદ ટ્રાન્ઝેક્શનના કેસ વધ્યા અને નકલી ચલણ મળી આવ્યું, પણ બાદમાં તે ઘટ્યું. ઇન્ડિયન સ્ટેટિસ્ટિકલ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ (ISI) ના અભ્યાસ અનુસાર, પરિભ્રમણમાં રહેલી નકલી નોટોની કિંમત આશરે 400 કરોડ રૂપિયા હતી, જે રદ કરાયેલી નોટોના મૂલ્યના માત્ર 0.03 ટકા જેટલી હતી.

એટલે કે, નકલી ચલણનો મુદ્દો અંશતઃ નિયંત્રણમાં તો આવ્યો, પરંતુ નોટબંધીને અપેક્ષિત મોટી સફળતા મળી નહોતી.

ડિજિટલ પેમેન્ટ્સને જોરદાર વેગ પકડ્યો
ઘણા રિપોર્ટ્સમા જણાયું છે કે નોટબંધી બાદ ખાસ કરીને યુવા અને ટેકનૉલોજી સાથે જોડાયેલા લોકોમાં ડિજિટલ પેમેન્ટનો ઉપયોગ ઝડપથી વધ્યો. જ્યારે ડિજિટલ ઇકોસિસ્ટમ વિકાસ પામી રહી હતી, ત્યારે ડિમોનેટાઇઝેશન ઘણા સેગમેન્ટમાં ડિજિટલ ઈકોનોમીને ઝડપથી અપનાવવા માટે ઉત્પ્રેરક તરીકે કામ કર્યું.

ઘણા લોકો માટે આ નિર્ણય મુશ્કેલીભર્યો અને ખર્ચાળ સાબિત થયો. નોટબંધી બાદ થોડા સમય માટે મોટું નુકસાન થયું, રોકડની અછતને કારણે મજૂરોના પગાર, સપ્લાય ચેઈન અને રોજિંદા વ્યવસાય પર અસર પડી, ખાસ કરીને એવા ક્ષેત્રોમાં જ્યાં રોકડ વ્યવહારો વધુ હોય છે.

રાજકીય દૃષ્ટિકોણ પણ બદલાયો. શરૂઆતમાં આ નીતિને "માસ્ટરસ્ટ્રૉક" કહેવામાં આવતી હતી. પરંતુ કોઈએ ક્યારેય આ માસ્ટરસ્ટ્રૉકનો ઉપયોગ ચૂંટણી જીતવા માટે એક સાધન તરીકે થતો જોયો નથી. સામાન્ય અર્થમાં, સફળ નીતિનો ઉપયોગ હંમેશા ચૂંટણી જીતવા માટે એક એજન્ડા તરીકે થાય છે, પરંતુ નોટબંધીના કિસ્સામાં ક્યારેય એવું નહોતું. તેના બદલે, નોટબંધી પછી ચૂંટણી જીતવા માટે `હિન્દુ-મુસ્લિમ, CAA-NRC` જેવા એજન્ડાનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો.

રોજિંદા જીવન: અસુવિધા, સ્ટ્રેસ અને અનુકૂલન
બૅન્ક શાખાઓ આ વિક્ષેપનો મુખ્ય ભાગ બની હતી. લુધિયાણામાં સેન્ટ્રલ બૅન્ક ઑફ ઈન્ડિયાના તત્કાલીન બ્રાન્ચ મેનેજર ગુજરાતી મિડ-ડે સાથે વાત કરતા નેહા શર્મા છાબરા યાદ કરે છે:

“પહેલા લોકોએ આ સમાચાર પર વિશ્વાસ જ ન કર્યો અને તેને અફવા માની... બીજા દિવસે સવારે બૅન્કની બહાર ખૂબ ભીડ હતી. રોકડ પર વ્યવસાય કરતાં લોકો માટે તે એક સમસ્યા હતી. અમે ક્યારેક રાત્રે 1 વાગ્યા સુધી પણ કામ કરતા હતા. મારી બ્રાન્ચમાં ફક્ત મહિલા સ્ટાફ હતો. મને યાદ છે કે એક દિવસ હું રાત્રે 1 વાગ્યે નીકળી હતી અને મને ખબર નહોતી કે આટલી રાત્રે મને જમવાનું પણ મળશે કે નહીં કે ઘરે કેવી રીતે જવું કારણ કે મોડી રાત અને તમે જાણો છો કે રાત્રે મહિલાઓ માટે તે કેટલું જોખમી છે. અમારે બંને પક્ષોને સંભાળવા પડ્યા - ધીરજપૂર્વક રાહ જોતા દૈનિક વેતન કામદારો અને લાંચ આપીને અમને પ્રભાવિત કરવાનો પ્રયાસ કરતા વેપારીઓ. આ વેપારીઓએ લાઈનોમાં રાહ જોયા વિના તેમના પૈસા બદલવા માટે અમને લાંચ આપવાનો પ્રયાસ કર્યો.”

તેમનો આ અનુભવ હેડલાઇન આંકડાઓની પાછળ છુપાયેલ માનવીય તણાવ અને સંઘર્ષ બતાવે છે, બૅન્ક કર્મચારીઓ પરનો દબાણ, લોકોની લાંબી લાઇનો અને રોકડ આધારિત વ્યવસાય પર પડેલો ગંભીર પ્રભાવ.

નોંધનીય છે કે નોટબંધી સાથે સીધા કે આડકતરી રીતે ઓછામાં ઓછા 33 મૃત્યુ નોંધાયા હતા. મૃતકોના પરિવારોના જણાવ્યા અનુસાર, કેટલાક મૃત્યુ આઘાતને કારણે થયા હતા, જ્યારે ઘણા કિસ્સાઓમાં લોકોએ થાક અને લાંબા સમય સુધી લાઇનમાં ઉભા રહેવાની અગવડતાને કારણે જીવ ગુમાવ્યા હતા. આ ઉપરાંત, પશ્ચિમ બંગાળમાં નોટબંધીને લઈને આત્મહત્યા અને હત્યાના અહેવાલો પણ હતા.

મેનૂફેકચરિંગ સેક્ટરમાં પણ નોટબંધીનો આંચકો ભારે અનુભવાયો હતો. ભારતી ફૂડ્સ એન્ડ બેવરેજિસના ઉદ્યોગપતિ દિપેશ યાદ કરે છે: “લગભગ 3–4 મહિના સુધી ધંધો બંધ જેવો જ રહ્યો... નોટબંધી પહેલાં અમારા 50 ટકા ટ્રાન્ઝેક્શન્સ કેશમાં થતાં... નોટબંધી બાદ મોટાભાગની ટ્રાન્ઝેક્શન ઓનલાઈન થવા લાગી... અમે મજૂરોને કેશમાં ચૂકવણી કરતાં હતા, પરંતુ હવે 70 ટકા મજૂરો ઓનલાઈન ચુકવણી પસંદ કરે છે. મને યાદ છે કે અમારે ઘણા કર્મચારીઓને છૂટા કરવા પડ્યા હતા કારણ કે ઉત્પાદન લગભગ બંધ થઈ ગયું હતું અને બજાર ખૂબ જ અસ્થિર હતું. એવું લાગતું હતું કે બજાર સંપૂર્ણપણે બંધ થઈ ગયું છે. અમારા વ્યવસાયને સ્થિર થવામાં અડધો વર્ષ લાગ્યો.”

આ નિવેદન સ્પષ્ટ કરે છે કે કેશ આધારિત સપ્લાય ચેઇનને ભારે ઝટકો લાગ્યો હતો, અને જ્યારે પરિવર્તન તો થયું પણ તે સરળ નહોતું.”

જમીનસ્તરે, મુંબઈના નાના કિરાણા વેપારી અર્જુન કુમાર કહે છે: “કરન્સી બદલાવવાની અને દુકાન ચલાવવાની બંને મુશ્કેલી એકસાથે હતી... કેશની અછતને કારણે મને બંને કામદારોને છૂટા કરવા પડ્યા... હું તેમને કેશમાં પગાર આપતો હતો કારણ કે તેમના પાસે બૅન્ક એકાઉન્ટ નહોતાં... ગ્રાહકો પણ ઘટી રહ્યા હતા.”

આવા અનુભવો દર્શાવે છે કે અનૌપચારિક ક્ષેત્રના કામદારો અને નાના વેપારીઓ પર નોટબંધીનો સૌથી વધુ બોજ હતો.

જ્વેલર્સ અને ‘ગોલ્ડ રશ’ની હકીકત
નોટબંધી દરમિયાન, શરૂઆતમાં "સોનાનો ધસારો" થયો હતો કારણ કે બિનહિસાબી રોકડ (કાળા નાણાં) ધરાવતા લોકોએ તેમની અમાન્ય ૫૦૦ અને ૧,૦૦૦ રૂપિયાની નોટોને સંપત્તિમાં રૂપાંતરિત કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. આના કારણે સોનાના વેચાણ અને ભાવમાં તીવ્ર પણ ટૂંકા ગાળાનો વધારો થયો હતો, ત્યારબાદ સરકારે ગેરકાયદેસર વ્યવહારો પર કડક કાર્યવાહી કરતા નોંધપાત્ર ઘટાડો થયો હતો. ૮ નવેમ્બરના રોજ વડા પ્રધાનની આશ્ચર્યજનક જાહેરાત બાદ, લોકો જ્વેલરી દુકાનો તરફ દોડી ગયા હતા, જે ઘણા કિસ્સાઓમાં મધ્યરાત્રિ પછી પણ ખુલ્લા રહ્યા હતા. ટૂંકા ગાળામાં ઊંચી માગને કારણે કાળા બજારમાં સોનાના ભાવ નોંધપાત્ર રીતે ઉછળી ગયા હતા, કેટલાક કિસ્સાઓમાં પ્રતિ ૧૦ ગ્રામ ૪૦,૦૦૦-૫૦,૦૦૦ રૂપિયા સુધી પહોંચી ગયા હતા, જે સત્તાવાર દર લગભગ ૧૦ ગ્રામ ૩૦,૦૦૦ રૂપિયા હતો. અનૈતિક વેપારીઓએ બૅન નોટ્સ સ્વીયકરી હતી અને બિલ પહેલાંની તારીખ અથવા નકલી બિલો બનાવતા હતા, અને ૨ લાખ રૂપિયાથી વધુના વ્યવહારો માટે ફરજિયાત પાન કાર્ડની જરૂરિયાતને ટાળવા માટે મોટી ખરીદીને બહુવિધ બિલોમાં વિભાજીત કરી હતી.

જ્યારે ટેલિવિઝન ચેનલો પર જ્વેલરી દુકાનોની બહાર લાંબી કતારો દેખાડવામાં આવી રહી હતી, ત્યારે દરેક સોનાના વેપારીઓની દુકાનોની બહાર આવી પરિસ્થિતિ નહોતી. એ.પી. જ્વેલર્સના માલિક ઉમંગ પાલા કહે છે: “મીડિયાએ કલ્યાણ જ્વેલર્સ અને અન્ય મોટી દુકાનોની બહાર લાઇન બતાવી, પરંતુ સામાન્ય દુકાનોમાં બધું સામાન્ય જ હતું. જેમની પાસે વધારાનો કેશ હતો તે લોકો થોડા ગભરાયા, બાકીના નહીં. આજકાલ ડિજિટલ ઈન્વોઇસિંગ અને પેમેન્ટ કૅપને કારણે લગભગ તમામ ટ્રાન્ઝેક્શન ઓનલાઈન થાય છે. અમારો ધંધો વધ્યો કે ઘટ્યો નથી, ફક્ત તેની રીત બદલાઈ ગઈ છે.”

ફોર્મલાઇઝેશન અને ડિજિટલ વૃદ્ધિ
મુશ્કેલીઓ વચ્ચે પણ ડિજિટલ પેમેન્ટ સિસ્ટમમાં જોરદાર ઉછાળો જોવા મળ્યો છે. આરબીઆઈના આંકડા મુજબ, યુપીઆઈ ટ્રાન્ઝેક્શન 2016–17માં 17.9 લાખ હતાં, જે 2023–24માં વધીને 11,000 કરોડથી વધુ થઈ ગયા છે.

સરકારના મતે, આ પરિવર્તનને નોટબંધીનું સૌથી મોટું અને લૉન્ગ ટર્મ બેનિફિટ માનવામાં આવે છે.

ટેક્સ નિષ્ણાતોની દૃષ્ટિએ નાણાકીય તંત્ર વધુ પારદર્શક બન્યો
ટેક્સ પ્રોફેશનલ્સનું માનવું છે કે 2016 પછી ભારતનું નાણાકીય તંત્ર વધુ પારદર્શક બન્યું છે. દિનેશ એન્ડ કંપની (CA Firm) ના માલિક અને ચાર્ટર્ડ અકાઉન્ટન્ટ ચેતન રૂપારેલિયા કહે છે, “નોટબંધી અને જી.એસ.ટી. પછી કંપ્લાયન્સ સુધર્યું છે. મારા ક્લાયન્ટ્સની સંખ્યા દસ ગણી વધી છે. લોકો ધીમે ધીમે ડિજિટલ પેમેન્ટ તરફ આગળ વધી રહ્યા છે અને મને લાગે છે કે કાળા નાણાંમાં પણ કંઈક અંશે ઘટાડો થયો છે."

નોટબંધીનો હેતુ કાળા નાણાં, નકલી ચલણી નોટો અને અનઓર્ગેનાઇઝેડ ઈકોનોમીને નિયંત્રિત કરવાનો અને ભારતને ડિજિટલ અર્થતંત્ર તરફ લઈ જવાનો હતો. નવ વર્ષ પછી, આ નિર્ણયની લોકોના જીવન, વ્યવસાય અને નાણાકીય વ્યવસ્થા પર ઊંડી અસર પડી છે. કાળા નાણાંને સંપૂર્ણપણે નાબૂદ કરી શકાયા નહીં, પરંતુ લોકોના ખર્ચ અને વ્યવહાર કરવાની રીતમાં મોટો ફેરફાર થયો. બૅન્કિંગ સિસ્ટમમાં વિશ્વાસ વધ્યો, ડિજિટલ ટ્રાન્ઝેક્શન સામાન્ય બન્યા અને નાણાકીય પારદર્શિતાએ નવી દિશા પકડી.

નોટબંધીને `માસ્ટરસ્ટ્રૉક` કહેવામાં આવતું હતું, પરંતુ આજનો વાસ્તવિક માસ્ટરસ્ટ્રૉક કદાચ પરિવર્તન છે - એ પરિવર્તન જેમાં કરોડો ભારતીયોએ રોકડથી ડિજિટલ તરફ નવી આદત અપનાવી છે.