આ જગત ફરિયાદપેટી નથી

થોડા દિવસ પહેલાં થોડાક મિત્રો નવરાશના સમયમાં ગપસપ કરી રહ્યા હતા. એક મિત્ર તાજેતરમાં જ વિશ્વપ્રવાસે જઈ આવ્યો હતો. તેણે કહેવા માંડ્યું કે પોતે સપરિવાર યુરોપના કયા-કયા દેશોમાં ફર્યો. અમેરિકા તથા અન્ય સ્થળોએ શું-શું જોયું એની વાત તેણે માંડી.

પ્રતિકાત્મક ફાઇલ તસવીર

આ વર્ષે ચોમાસું ખાસ્સું લંબાયું હતું. સામાન્ય રીતે નવરાત્રિના દિવસોમાં ચોમાસાની સમાપ્તિ થઈ જાય. નવરાત્રિના દિવસોમાં હાથિયો નક્ષત્ર વરસી જાય એવી લોકમાન્યતા. તદ્અનુસાર ચોમાસું વિદાય લે. હવે શિયાળાની ઠંડક શરૂ થવા માંડે. જોકે આ વર્ષે એમ ન બન્યું. એવું નથી કે આવું ન બન્યાનું પહેલી જ વાર થયું છે. અગાઉ પણ આવું થયું જ હોય. જેવું ચોમાસાનું એવું જ ઉનાળાનું અને એવું જ શિયાળાનું. જે છે એનો સ્વીકાર કરવાને બદલે જે આવ્યું છે એની સામે ફરિયાદ કરવાથી એને દૂર કરી શકાશે? 
થોડા દિવસ પહેલાં થોડાક મિત્રો નવરાશના સમયમાં ગપસપ કરી રહ્યા હતા. એક મિત્ર તાજેતરમાં જ વિશ્વપ્રવાસે જઈ આવ્યો હતો. તેણે કહેવા માંડ્યું કે પોતે સપરિવાર યુરોપના કયા-કયા દેશોમાં ફર્યો. અમેરિકા તથા અન્ય સ્થળોએ શું-શું જોયું એની વાત તેણે માંડી. આ પછી ઑસ્ટ્રેલિયાથી માંડીને બીજાં સ્થળોએ પણ શું-શું જોયું એની રસપ્રદ વાત કહેવા માંડી. 
આ વાત સાંભળીને એક મિત્ર-પત્ની જે અહીં ઉપસ્થિત રહી હતી તેણે મોઢું બગાડીને અધવચ્ચેથી જ કહ્યું, ‘અમે તો ક્યાંય નથી ગયા. આ તમારા ભાઈ અમને લઈ જાય ત્યારે અમે ફરીએને?’ 
મિત્ર-પત્નીના અસંતોષ સામે તેના પતિએ હળવેકથી કહ્યું, ‘તમે ભૂલો છો. આપણે યુરોપ-અમેરિકા નથી ગયાં? ઑસ્ટ્રેલિયા નથી જોયું એ વાત સાચી, પણ તમે કેમ ભૂલો છો કે આપણે અમરનાથ ગયાં હતાં, કેદારનાથ અને બદરીનાથ પણ ગયાં હતાં, રામેશ્વર અને તિરુપતિ-બાલાજીની યાત્રા પણ કરી છે. કેટલીક જગ્યાએ ફર્યા છીએ અને કેટલીક જગ્યાએ નથી ફરી શક્યાં.’ 
વાત અહીં પૂરી થઈ ગઈ. હવે વાતનો પ્રવાહ બદલાઈ ગયો. મિત્ર-પત્નીને નથીનો અસંતોષ હતો. વિશ્વનાં કેટલાંક સ્થળોએ નથી જવાયું. કોઈ બધાં જ સ્થળોએ જઈ પણ ન શકે. કૅનેડા જઈને નાયગરાનો ધોધ જોયો છે એ વાત સામે હિમાલય દર્શનમાં ૧૪,૦૦૦ ફુટની ઊંચાઈ પર અમરનાથમાં બરફના શિવલિંગનાં દર્શન કર્યાં છે એમ જરૂર કહી શકાય, પણ તમારે કઈ વાત કઈ રીતે કહેવી છે એ વધારે મહત્ત્વનું છે. 

આપણને ફરિયાદ છે

જે જીવન આપણે જીવી રહ્યા છીએ એ જીવનમાં આપણને કોની સામે કેટલી અને કેવી ફરિયાદ છે એ થોડુંક તપાસવા જેવું છે. ત્રીસ, ચાલીસ કે પચાસ વરસથી એકસાથે રહેતાં પતિ-પત્નીને પરસ્પર ફરિયાદ નથી હોતી? આ બધી ફરિયાદો સામસામે વ્યક્ત કરતાં નથી અને કરીએ છીએ ત્યારે એમાં ક્યાંક કડવાશ ભળી ન જાય એની સંભાળ રાખીએ છીએ. આવી સંભાળ રાખવી પડે છે, કારણ કે આપણે હજી કોણ જાણે સાથે કેટલું જીવવાનું છે. પતિ-પત્નીને સામસામે ફરિયાદ હોય છે એમ પિતાને પુત્ર સામે કે પુત્રને પિતા સામે પણ કેટલીક ફરિયાદો હોય જ છે. આ ફરિયાદો ક્યારેક કડવાશની હદ સુધી વધેલી હોય છે અને છતાં આવી ફરિયાદ વિના વ્યવહાર ચાલતો જ નથી. સામાજિક જીવનમાં આપણે અનેક સંબંધો સાચવીને જીવતા હોઈએ છીએ. આ સંબંધમાં ખાનગી ખૂણે અનેક અણગમા પણ ઢબૂરાયેલા હોય છે. આ ઢબૂરાયેલા અણગમાને એવા ને એવા જ ઢબૂરાયેલા રાખવાથી આપણે ટેવાઈ ગયા હોઈએ છીએ. 
પ્રકૃતિ અને સમાજ એમ બેય બાજુથી આપણે નિશ્ચિત થયે જતા નિયમોનું અનુશીલન કરવું પડે છે. પ્રાકૃતિક નિયમો બદલી શકાતા નથી, પણ સામાજિક નિયમો જ્યારે આપણને અણગમતા લાગે છે ત્યારે એને બદલી શકાય છે. જોકે આવા સામજિક નિયમોને બદલવા માટે આપણી પાસે જબરદસ્ત સામર્થ્ય હોવું જરૂરી હોય છે. દાખલા તરીકે આપણા દેશમાં અસ્પૃશ્યતાની એક વ્યવસ્થા ગોઠવાયેલી હતી. એ અન્યાય હતો, જુલમ હતો અને આમ છતાં સાવ સહજ જીવનરીતિ પ્રમાણે આપણી પેઢીઓએ એનો સ્વીકાર કર્યો હતો. નરસિંહ મહેતાથી માંડીને મોહનદાસ ગાંધી સુધીના કેટલાક સમજદાર માનવીઓએ આનો વિરોધ કર્યો હતો. આ નિયમ સામે તેમણે માત્ર ફરિયાદ ન કરી, માથું પણ ઊંચક્યું. આનાથી બધું બદલાઈ નથી ગયું, પણ માથું ઊંચકી શકાય છે એની સભાનતા સમાજમાં બળકટ બની. 
આ મોહનદાસ ગાંધીએ ફર્સ્ટ ક્લાસની રેલવેની ટિકિટ લીધી હોવા છતાં તેમને ડબ્બામાંથી ઉતારી મૂકવામાં આવ્યા હતા. આફ્રિકાના સૌકોઈ રહેવાસીઓ કેટલીયે પેઢીઓથી આ જાતના અપમાનિત નિયમથી ટેવાયેલા હતા. મોહનદાસે એની સામે માથું ઊંચક્યું. પૂરાં પચ્ચીસ વરસ સુધી લડત આપી અને છેવટે તેમણે માત્ર ફરિયાદ ન કરી પણ આ નિયમ બદલાયો. 

ફરિયાદ – આરંભ અને અંત

ફરિયાદો છે જ. વ્યક્તિ સામે, પરિવાર સામે, સમાજ સામે આ સૌ સામે સૌકોઈને ક્યાંક ને ક્યાંક કશીક ફરિયાદ હોય જ છે, પણ ફરિયાદ કર્યે રાખવાથી બધું બદલાઈ નથી જતું. જે છે એને બદલવા માટે જો નરસિંહ મહેતા કે મોહનદાસ ગાંધીને સામર્થ્ય ન હોય તો એનો સ્વીકાર કરી લેવો જોઈએ. છેના સ્વીકાર સાથે સંતોષપૂર્વક જીવનને વ્યતીત કરવું કે પછી નથીના અસંતોષ સાથે જીવનને સતત દુઃખપૂર્ણ રાખવું એ પ્રત્યેક વ્યક્તિની પોતપોતાની વાત છે. ખરેખર તો જે વિશ્વ પરમાત્માએ આપણને આપ્યું છે એ કંઈ ફરિયાદપેટી નથી. સૂર્યોદયથી માંડીને સૂર્યાસ્ત સુધીની તમામ વૈશ્વિક પ્રક્રિયા સામે જો ફરિયાદો જ કરતા રહીશું તો એનો આરંભ અને અંત બેય અપાર છે. જે છે એની વચ્ચે આપણે અનુકૂળ માર્ગનો સ્વીકાર કરવો એ વ્યવહાર-કુશળતા છે.