09 March, 2025 07:16 AM IST | Mumbai | Gujarati Mid-day Online Correspondent
ટેલીવિઝન શૉના પોસ્ટરની તસવીરોનો કૉલાજ
તેમણે પોતાની વાત રજૂ કરી, પોતાની ક્ષમતાનો ઉપયોગ કર્યો અને નીડરતાથી પ્રતિગામી વ્યવસ્થાઓનો સામનો કર્યો.
આંતરરાષ્ટ્રીય મહિલા દિવસ નિમિત્તે, કેટલીક એવી શક્તિશાળી નાયિકાઓ વિશે વાત કરીએ જેમણે પોતાની વાત રજૂ કરી અને લૈંગિક ગતિશીલતાને સારી રીતે બદલી. વિષાક્ત લૈંગિક રાજકારણવાળા પ્રતિગામી શૉ હંમેશાંથી ભારતીય ટેલીવિઝન પર હાવી નહોતા. દાયકોઓથી, નાના પડદા પર અનેક શક્તિશાળી મહિલા પાત્રોએ સાહસની સાથે-સાથે ક્ષમતાનું પણ પ્રદર્શન કર્યું છે.
મેં કુછ ભી કર સકતી હું (MKKSH) - હું, એક મહિલા કંઈ પણ હાંસલ કરી શકું છું
પૉપ્યુલેશન ફાઉન્ડેશન ઑફ ઈન્ડિયા દ્વારા 2014માં લૉન્ચ કરવામાં આવ્યું, MKBKSH, ફક્ત એક ટીવી શૉ નહોતો- આ લૈંગિક સમાનતા, મહિલા સશક્તિકરણ અને સકારાત્મક સ્વાસ્થ્ય- ઇચ્છનારા વ્યવહારોને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ડિઝાઈન કરવામાં આવેલી શિક્ષાપ્રદ પહેલ હતી. ટેલીવિઝન રેડિયો, ઈન્ટરનેટ, IVRS અને મોબાઈલ પ્લેટફૉર્મ પર ફેલાયેલા આના આકર્ષક ટ્રાન્સમીડિયા પ્રારૂપના કેન્દ્રમાં ડૉ. સ્નેહા માથુર હતી. ગ્રામીણ ભારતના એક કાલ્પનિક સ્થાન પ્રતાપપુરમાં એક આદર્શવાદી ડૉક્ટર અને પરિવર્તન નિર્માતા તરીકે, ડૉ. સ્નેહા મહત્ત્વપૂર્ણ રીતે જરૂરી માહિતી આપનારી હતી. તે સામાજિક નિષેધને ઊંડે સમજતી હતી, વહેલા લગ્ન, પ્રજનન સ્વાસ્થ્ય, ઘરેલુ હિંસા, જાતીય શિક્ષણ અને કુટુંબ નિયોજન વિશે વાતચીતને પ્રોત્સાહન આપતી હતી. પ્રખ્યાત ફિલ્મ અને થિયેટર દિગ્દર્શક અને નિર્માતા ફિરોઝ અબ્બાસ ખાન દ્વારા નિર્મિત, આ શોએ વિવિધ વસ્તી વિષયક લોકો, ખાસ કરીને મહિલાઓ અને યુવાનો સાથે ખૂબ જ આકર્ષણ જમાવ્યું. ડૉ. સ્નેહાના સંદેશનો એટલો પ્રભાવ પડ્યો કે અંદાજે 58 મિલિયન દર્શકોએ ડીડી નેશનલ પર સીઝન 1 જોઈ. પ્રેક્ષકોમાં ૫૨% સ્ત્રીઓ અને ૪૮% પુરુષો હતા. આ શોને કુલ ૧૫ કરોડથી વધુ દર્શકોએ જોયો હતો.
ઉડાન
૧૯૮૯માં, એક IPS ઉમેદવાર વિશેના આ ક્રાંતિકારી શોએ `રોર`, `દિલ્હી ક્રાઈમ` જેવા શો અને ત્યારબાદ ગણવેશ પહેરેલી મહિલાઓ વિશેની ઘણી ફિલ્મોનો પાયો નાખ્યો. આ વાર્તા કલ્યાણી સિંહ દ્વારા નિર્દેશિત છે, જે લેખક, દિગ્દર્શક અને અભિનેત્રી કવિતા ચૌધરીની બહેન કંચન ચૌધરી ભટ્ટાચાર્ય પર આધારિત એક જ્વલંત પાત્ર છે, જેમણે પોલીસ મહાનિર્દેશકના પદ સુધી પહોંચવા માટે ઘણા અવરોધોને પાર કર્યા હતા. પોતાના અનુભવો પરથી શીખીને, કવિતાએ કલ્યાણીનું પાત્ર ભજવ્યું, જે એક યુવાન છોકરી છે જે તેના પિતાની જમીનનો ટુકડો બળજબરીથી છીનવી લેવામાં આવે છે અને તેમની સામે અનેક કોર્ટ કેસ દાખલ કરવામાં આવે છે ત્યારે સિસ્ટમ બદલવાનો નિર્ણય લે છે. કલ્યાણી એક IPS અધિકારી બને છે, પરંતુ પછી તેને ગ્રામીણ ભારતમાં લિંગ રાજકારણ, ભ્રષ્ટાચાર અને ઓછા સંસાધનવાળી પોલીસ વ્યવસ્થાનો સામનો કરવો પડે છે. આ શોમાં ગામડાઓમાં દહેજ મૃત્યુ, ગરીબી અને ખાદ્ય અસુરક્ષા જેવા મુદ્દાઓ અને છોકરીઓને શિક્ષિત અને સશક્તિકરણ કરવું કેટલું મહત્વપૂર્ણ છે તેના પર પણ ચર્ચા કરવામાં આવી હતી.
હમ લોગ
ભારતનો પહેલો સોપ ઓપેરા `હમ લોગ` જુલાઈ ૧૯૮૪માં દૂરદર્શન પર શૈક્ષણિક મનોરંજનના સ્વરૂપ તરીકે પ્રસારિત થયો હતો અને લિંગના પ્રશ્નો સાથે સંકળાયેલા અનુગામી શો માટે ખૂબ જ ઉચ્ચ ધોરણો સ્થાપિત કર્યા હતા. તેમાં દર્શાવવામાં આવ્યું હતું કે કેવી રીતે પિતૃસત્તા પરિવારોમાં અરાજકતા પેદા કરે છે અને સ્ત્રીઓ પર જુલમ કરે છે. વિડંબના એ છે કે, `બડકી` શોમાં સૌથી નમ્ર સ્ત્રી પાત્રોમાંની એક અથવા ગુણવંતી (સીમા પાહવા દ્વારા ભજવાયેલ) ભાવિ વરરાજાઓ સામે ઘણી વખત પરેડ કરાવ્યા પછી અને તેના સામાન્ય દેખાવ માટે મજાક ઉડાવ્યા પછી, નિર્ભય નારીવાદ અપનાવે છે. તે એક NGOમાં જોડાય છે, પ્રેમમાં પડે છે, પોતાની શરતો પર લગ્ન કરે છે અને મહિલાઓને સશક્ત બનાવવા માટે એક સૂક્ષ્મ વ્યવસાય શરૂ કરે છે. કહેવાની જરૂર નથી કે એંસીના દાયકામાં પ્રગતિશીલ મહિલાનું આ ચિત્રણ ખરેખર ક્રાંતિકારી હતું. મનોહર શ્યામ જોશી દ્વારા લખાયેલ અને પી. કુમાર વાસુદેવ દ્વારા દિગ્દર્શિત, આ શો ત્યારથી અનુકરણ કરવામાં આવી રહ્યો છે પરંતુ ક્યારેય તેની બરાબરી કરવામાં આવી નથી.
તૃષ્ણા
૧૯૮૫માં, દૂરદર્શને આપણને `તૃષ્ણા` દ્વારા આપણી પોતાની એલિઝાબેથ બેનેટ આપી, જે જેન ઓસ્ટેનના ૧૮૧૩ના ક્લાસિક `પ્રાઇડ એન્ડ પ્રિજ્યુડિસ` પર આધારિત ૧૩-એપિસોડનો શો હતો. મધ્યમ વર્ગના પરિવારમાં સેટ કરેલી આ ફિલ્મ મુખ્ય પાત્ર રેખા (સંગીતા હાંડા) ની વ્યક્તિગત સફર પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે, જે પ્રેમ અને લગ્ન વિશેના પરંપરાગત વિચારોથી વિપરીત છે, તે માત્ર એક તકવાદી, પ્રતિષ્ઠા-ભ્રમિત પ્રેમીને જ નહીં, પણ એક લાયક, કુલીન માણસ (તરુણ ધનરાજગીર) ને પણ નકારે છે જે અજાણતામાં તેના આત્મસન્માનને ઠેસ પહોંચાડે છે. આ પટકથા ફિલ્મ વિવેચક અનુપમા ચોપરાની માતા કામના ચંદ્રા દ્વારા લખવામાં આવી હતી અને આ શ્રેણી ખૂબ જ સફળ બની હતી કારણ કે તેનાથી આપણને એક સ્પષ્ટવક્તા નાયિકા મળી જેણે પોતાના નિર્ણયો નોંધપાત્ર આત્મવિશ્વાસ અને સ્પષ્ટતા સાથે લીધા.
રજની
૧૯૮૫માં, બાસુ ચેટર્જી દ્વારા દિગ્દર્શિત આ ફિલ્મે આપણને નાગરિક કાર્યકર્તાનું પહેલું ઉદાહરણ આપ્યું. પ્રિયા તેંડુલકર દ્વારા ભજવાયેલ રજની એક ઉગ્ર ગૃહિણી છે જે મૂળભૂત સુવિધાઓના અભાવ, જાહેર ઉપયોગિતાઓની દયનીય સ્થિતિ, સરકારી કચેરીઓમાં ભ્રષ્ટાચાર અને બિનવ્યાવસાયિક સેવા પ્રદાતાઓ પર પ્રશ્ન ઉઠાવે છે. આ શો હાલના નાટકોના પાક કરતાં ઘણો અલગ હતો જ્યાં વધુ પડતા પોશાક પહેરેલી ગૃહિણીઓ ઘરના મુદ્દાઓ પર ઝઘડો કરતી હતી. આ શોમાં ઉપદેશ આપ્યા વિના, એક સામાન્ય નાગરિક પણ પોતાના વચનો પૂરા કરવામાં નિષ્ફળ જતી સિસ્ટમનો સામનો કરીને અસાધારણ પરિણામો કેવી રીતે પ્રાપ્ત કરી શકે છે તે દર્શાવવામાં આવ્યું હતું.