કટાવવર્ક કમાલની કચ્છી કળા

કચ્છનાં ગામડાંઓમાં લટાર મારીએ તો અનેક ભાતીગળ કળાકસબીઓ જોવા મળશે. કટાવવર્ક કરતી કચ્છની આ ગ્રામીણ મહિલાઓને રાતોરાત સફળતા મળી છે એવું નથી. સફળતા સુધી પહોંચવા આ મહિલાઓએ અનેક તડકી-છાંયડી જોઈ છે અને અનેક તકલીફો વચ્ચેથી પસાર થઈ છે.

કટાવવર્ક કરતી ગ્રામીણ મહિલાઓ અને દીકરીઓ.

સાડી, બ્લાઉઝ, ડ્રેસ, સ્ટોલ, બટવા, બેડશીટ, કુશન-કવર, પડદા સહિતની વસ્તુઓ પર થતી આ કળાની વાત જાણીએ તેમના કસબીઓ પાસેથી : કચ્છની ગ્રામીણ મહિલાઓએ કરેલા સંઘર્ષ અને પૅશને તેમને પહોંચાડી સફળતાના શિખરે : એક સમયે કેરોસીનના ફાનસના અજવાળે કટાવકામ કરીને કામિયાબીની કેડી કંડારી કચ્છી મહિલાઓએ : જે મહિલા ગામના ગોંદરાને વટાવી શકતી નહીં તેણે આજે દેશના સીમાડા વળોટીને કટાવકામની ભાતીગળ કળાનું વિદેશમાં પણ લગાડ્યું છે ઘેલું : હોડકો, ગોં રેવલી, લુણા સહિતનાં ગામોમાં અનેક મહિલાઓ સમય કાઢીને કરતી આવી છે કટાવવર્ક અને પૈસા રળીને બની છે આત્મનિર્ભર

ગુજરાતમાં કચ્છના વિશ્વવિખ્યાત સફેદ રણ તરફ જતા રસ્તામાં આવતાં હોડકો, ગોંરેવલી, લુણા જેવાં ગામોમાં મહિલાઓ અને દીકરીઓ પાસે હમણાં સમય નથી એવું કહીએ તો જરાય અતિશયોક્તિ નહીં લેખાય, કેમ કે રણોત્સવ ફરી આવ્યો છે ત્યારે આ ગામની મહિલાઓ કટાવવર્કમાં બિઝી છે. કચ્છની ગ્રામીણ મહિલાઓ અને દીકરીઓ આંગળીઓનાં ટેરવે કળાકારીગરી સાથે એવું તો કટાવવર્ક કરી રહી છે કે એક સમયે ઘર પૂરતી સીમિત કટાવવર્કની કળા આજે સાત સમંદર પાર પહોંચી છે. જે મહિલા ગામના ગોંદરાને વટાવી શકતી નહીં તેણે આજે દેશના સીમાડા વટાવીને કટાવકામની ભાતીગળ કળાનું વિદેશમાં પણ ઘેલું લગાડ્યું છે. 
કચ્છનાં ગામડાંઓમાં લટાર મારીએ તો અનેક ભાતીગળ કળાકસબીઓ જોવા મળશે. કટાવવર્ક કરતી કચ્છની આ ગ્રામીણ મહિલાઓને રાતોરાત સફળતા મળી છે એવું નથી. સફળતા સુધી પહોંચવા આ મહિલાઓએ અનેક તડકી-છાંયડી જોઈ છે અને અનેક તકલીફો વચ્ચેથી પસાર થઈ છે. એક સમયે કેરોસીનના ફાનસના અજવાળે આ કચ્છી મહિલાઓએ કટાવકામ કરતાં-કરતાં કામિયાબીની કેડી કંડારી છે. કચ્છની આ ગ્રામીણ મહિલાઓએ કરેલા સંઘર્ષ અને તેમણે રાખેલા પૅશનને કારણે આજે તેઓ સફળતાના શિખરે પહોંચી છે. તેમની કળા સાથે તેમને પણ સન્માન મળ્યું છે. 

કટાવકામ કરી રહેલાં દેવુબહેન અને કટાવવર્કથી બનેલા કુશન કવર, ટેબલક્લોથ

કટાવકામ, એક ભાતીગળ કળા 

કચ્છની ગ્રામીણ મહિલાઓ તેમના રોજિંદા કામમાંથી પરવારીને સમય કાઢીને કટાવવર્ક કરવા બેસી જાય છે. આ મહિલાઓ અને દીકરીઓ આજે આત્મનિર્ભર બની છે અને રોજેરોજ બને એટલાં કટાવવર્કનાં પીસ તૈયાર કરી પૈસા રળીને તેમના ઘરમાં આર્થિક રીતે મદદ કરી રહી છે, પોતાનાં સપનાં પૂરાં કરી રહી છે અને બચત પણ કરીને ખુશ થઈ રહી છે. બહુ ઓછા લોકોએ કટાવવર્ક વિશે સાંભળ્યું હશે એટલે સ્વાભાવિક રીતે આપણા મનમાં પ્રશ્ન ઊઠે કે આ કટાવવર્ક એટલે શું? સફેદ અથવા રંગીન વસ્ત્ર પર અન્ય રંગના વસ્ત્રનાં ફૂલ, પાન, પશુ, પંખી, માનવીય કે ભૌતિક આકૃતિઓ કોતરેલા ટુકડાઓને કલાત્મક રીતે ગોઠવીને ટાંકવા એટલે કટાવવર્ક. સાડી, બ્લાઉઝ, ડ્રેસ, સ્ટોલ, મહિલાઓનાં ઓઢણાં, બટવા, બેડશીટ, કુશન કવર, તકિયાનાં કવર સહિતની વસ્તુઓ પર થતી કટાવકળાની વાત તેમના કસબીઓ પાસેથી જાણીએ. 

કટાવકામનાં કસબી કરમાબાઈ 

કચ્છના સફેદ રણ તરફ જતા હો તો હોડકો ગામ વચ્ચે આવે. આ ગામનાં કરમાબાઈ ગોરડિયાએ કટાવવર્કમાં એવું તો નામ ઊજળું કર્યું છે કે આ કળાકારીગરી માટે ભારત સરકાર સહિત અન્ય સંસ્થાઓએ તેમને પોંખ્યાં છે, સન્માનિત કર્યાં છે. આ સન્નારી ભણી શક્યાં નથી, પરંતુ તેમનામાં રહેલી કોઠાસૂઝે તેમને આજે કટાવવર્કમાં કામિયાબ મહિલા બનાવ્યાં છે અને લોકો તેમની પાસે આ કામ શીખવા આવે છે. કરમાબાઈ ગોરડિયા આજે પણ સંઘર્ષના એ દિવસોને ભૂલ્યાં નથી જ્યારે તેઓ ફાનસના અજવાળે કામ કરતાં હતાં. સંઘર્ષના એ સમયને યાદ કરતાં તેઓ ‘મિડ-ડે’ને કહે છે, ‘પહેલાંના સમયમાં લાઇટ નહોતી ત્યારે કેરોસીનનું ફાનસ ચલાવતાં તેમ જ તેલના દીવા કરીને કટાવકામ અને ભરતકામ કરતાં હતાં. ફાનસના અજવાળે કામ કરીને ધીરે-ધીરે આગળ વધ્યાં છીએ. હું એક ચોપડી પણ ભણી નથી, પરંતુ એ સમયે હું વિચારતી હતી કે કટાવકામ કરીશું તો જરૂર એક દિવસ આગળ આવીશું અને આમ વિચારીને મનમાં ગાંઠ વાળી લીધી હતી કે હું કટાવકામ કરીશ. હું લગભગ ૧૧ કે ૧૨ વર્ષની હતી ત્યારે મારાં માતા-પિતા પાસેથી વારસામાં કટાવકામની કળા શીખી હતી. ઘણીબધી તકલીફો વેઠી. પહેલાં થોડુંઘણું કામ કરતી અને એ બધાને બતાવતી હતી. ધીરે-ધીરે કરતાં અમે આગળ વધતાં ગયાં અને લગભગ ૧૯૯૦-’૯૫ના અરસામાં અમારા કટાવવર્કને ઓળખ મળવાની શરૂ થઈ. ગામની બહાર નીકળીને માર્કેટમાં ગયાં. અધિકારીઓને મળતાં, અમારું વર્ક બતાવતાં. ધીરે-ધીરે સૂરજકુંડ, દિલ્હી, અમદાવાદ, મુંબઈ સહિતની જગ્યાઓમાં એક્ઝિબિશનમાં જતાં થયાં. લોકો અમારા કટાવવર્કને ઓળખતા થયા અને અમારું ગાડું ચાલ્યું. અમારું નસીબ ચમક્યું અને અમે વિદેશ પણ ગયાં. કટાવકામને લઈને હું મલેશિયા ગઈ હતી. આ મારું નસીબ છે કે ઘણાં દુઃખ વેઠ્યાં, પણ હું વિદેશની ધરતી સુધી આ કળાના કારણે પહોંચી.’ 

કટાવવર્કથી બનેલાં કુશન-કવર, ટેબલક્લોથ સ​હિતના પીસ અને વિદેશી મહિલાઓ અચરજ સાથે કટાવવર્કની કારીગરી જોઈને શીખી રહી છે.

બાપદાદાની કળાને ટકાવી રાખીશું 

બાપદાદાની પરંપરાગત કળાને ટકાવી રાખવા માટે કરમાબાઈએ હામ ભરી છે એ વિશે વાત કરતાં તેઓ કહે છે, ‘આ કળા બાપદાદાની છે. એને ટકાવી રાખવી જોઈએ. હું મારા જેવી ગ્રામીણ મહિલાઓ અને દીકરીઓને કહેવા માગું છું કે તમે પણ બહાર નીકળો. આપણે આ વસ્તુઓ બનાવીએ છીએ એની બજારમાં ડિમાન્ડ છે તો આપણી આ પરંપરાગત કળાને ટકાવી રાખીએ તો આપણે મજૂરી માટે ક્યાંય જવું નહીં પડે. આપણા હુન્નરથી આપણે પૈસા કમાઈ શકીશું, બીજી મજૂરી નહીં કરવી પડે. બહારના લોકોને આ કળા શીખવાડીને પણ પૈસા કમાઈ શકીશું અને એ રીતે આપણી આ પરંપરાગત કળાનું જતન પણ થશે. પહેલી વાર જ્યારે કટાવકામ કરીને મારા હાથમાં રૂપિયા આવ્યા ત્યારે મારી ખુશીનો કોઈ પાર નહોતો રહ્યો. મને બહુ આનંદ થયો હતો કે હું પણ કંઈક કરી શકું છું.’ 

મહિલાઓ બની આત્મનિર્ભર કટાવવર્કથી બનાવેલા થેલા, દુપટ્ટા અને સ્ટોલ બતાવતી દીકરીઓ અને મલેશિયામાં મેરૂભાઇ અને કરમાબાઇ.

કરમાબાઈને તેમના પતિ મેરુભાઈનો એટલો જ સહકાર મળી રહ્યો છે. આ પરિવારે હોડકો ગામની આસપાસનાં બીજાં ગામોની કંઈકેટલીયે મહિલાઓ અને દીકરીઓને કટાવકામની કળા શીખવાડીને આત્મનિર્ભર બનાવી છે. મેરુભાઈ ગોરડિયા ‘મિડ-ડે’ને કટાવકળા વિશે વાત કરતાં કહે છે, ‘આ પરંપરાગત કળા છે. મારા બાપદાદા પણ આ કામ કરતા હતા. હું ૧૫ વર્ષનો હતો ત્યારથી કટાવકામ કરું છું. કટાવકામ એટલે નાના કપડાને લઈને એને અલગ-અલગ આકારમાં કટિંગ કરી, નાના ટુકડા કરીને જોડવાનું. કોઈ પણ કલરનાં વસ્ત્રો પર અન્ય રંગના વસ્ત્રનાં ફૂલ, પાન, પશુ, પંખી કે એવી આકૃતિઓ બનાવીને વસ્ત્ર પર ટાંકા ભરીને શોભી ઊઠે એ રીતે ટાંકવાની. બહેનો એનું પૅચવર્ક કરે. કુંગરી, કાંઠાદોરાનું કામ, નેણ, ખારક, પાકું કામ જેવા ટાંકાવર્કનું કામ કરે છે. એક સમય હતો કે અમારી પાસે એટલા પૈસા નહોતા, પણ અમે થોડું-થોડું કામ વધારતા ગયા. અમારા ઘરે માણસો વસ્તુઓ લેવા આવતા. અમને લાગ્યું કે બજારમાં આ વસ્તુ ચાલી રહી છે એટલે અમે નાના-મોટા એક્ઝિબિશનમાં જવાનું શરૂ કર્યું અને એમ કરીને આગળ વધતા રહ્યા. આજે તો અમે આ કળાના સહારે દિલ્હી, મુંબઈ સહિત દેશનાં શહેરોમાં તેમ જ મલેશિયા, ચાઇના, અમેરિકા, મસ્કત પણ ગયા છીએ.’ 

૩૦૦+ મહિલાઓ પગભર

કચ્છની ગ્રામીણ મહિલાઓ અને દીકરીઓ રોજિંદું કામ પૂરું કર્યા બાદ બપોરે થોડો સમય કાઢીને કટાવવર્ક કરીને આર્થિક ઉપાર્જન કરી રહી છે એ વિશે વાત કરતાં મેરુભાઈ ગોરડિયા કહે છે, ‘હું છેલ્લાં ૩૫ વર્ષથી કટાવકામ કરતો આવ્યો છું. મને એનો અનુભવ છે એટલે આ કામ કેવી રીતે થાય, કેવી રીતે વર્ક કરવું એ સહિતના કટાવકામની ટ્રેઇનિંગ મહિલાઓને આપી છે. કટાવકામ વિશે આ મહિલાઓને કલર-કૉમ્બિનેશન સમજાવીએ, ટાંકા કેવી રીતે લેવા એ સહિતની બધી કામગીરી સમજાવીએ છીએ. મારા ગામ હોડકો ઉપરાંત ગોંરેવલી, લુણા, વિંધ્યારુ, વાંઢિયા સહિતનાં આસપાસનાં પાંચેક કિલોમીટર સુધીનાં ગામોમાં મહિલાઓને ઘરે જઈને અમે સાડી, દુપટ્ટા, બ્લાઉઝ, પડદા, કુશન-કવર, બેડશીટ સહિતનાં પીસ પહોંચાડીએ છીએ. એના પર તેઓ કટાવકામ કરે છે. આઠ-દસ દિવસ પછી જ્યારે કટાવવર્ક પૂરું થાય એટલે તેમના ઘરેથી બધાં પીસ લઈ આવીએ છીએ. કટાવવર્કના એક પીસ પાછળ અંદાજે પાંચથી આઠ દિવસનો સમય લાગે છે. પછી જેવું કામ એ પ્રમાણે સમય લાગે. બહેનો ઘરે બેસીને ફ્રી સમયમાં આ કામ કરીને પૈસા રળે છે. ઘણી બહેનો કટાવવર્ક કરીને સોના-ચાંદીના દાગીના ખરીદે છે તો ઘરમાં આર્થિક મદદ પણ કરે છે અને બચત પણ કરે છે.’ 

કટાવવર્કથી બનેલા કુશન કવર, ટેબલક્લોથ સહીતના પીસ.

કટાવવર્કથી આત્મસંતોષ 

કચ્છના બન્ની વિસ્તારમાં આવેલા હોડકો ગામમાં રહેતાં કટાવવર્કનાં કસબી દેવુબહેન ગોરડિયા આજકાલ કામમાં બહુ બિઝી થઈ ગયાં છે. વ્યસ્ત હોવા પાછળનું કારણ જણાવતાં દેવુબહેન ગોરડિયા ‘મિડ-ડે’ને કહે છે, ‘વાત એમ છે કે હવે અમારે ત્યાં રણોત્સવ શરૂ થવાનો છે એટલે એની તૈયારીઓ કરી રહ્યા છીએ. કટાવવર્કનાં અલગ-અલગ પીસ તૈયાર કરવામાં વ્યસ્ત છીએ. બેડ-કવર, કુશન-કવર, ટેબલ-ક્લોથ, એમ્બ્રૉઇડરી બૅગ, સ્ટોલ, દુપટ્ટા, મોતીવર્ક સહિતનું કામ ચાલી રહ્યું છે. કટાવવર્ક હું મારી માતા પાસેથી શીખી હતી જે આજે મને બહુ જ કામમાં આવ્યું છે. આ અમારું પરંપરાગત કામ છે અને એના કારણે આજે હું આત્મનિર્ભર બની છું એટલું જ નહીં, વિદેશની ધરતી સુધી પહોંચી શકી છું. આ વર્ષે ફેબ્રુઆરીમાં હું જર્મની ગઈ હતી અને ત્યાં કટાવવર્કનું ડેમોન્સ્ટ્રેશન કર્યું હતું. આ કામથી મને બહુ જ આત્મસંતોષ થયો છે. આ કળા હું શીખી છું તો એનો વિસ્તાર પણ કરી રહી છું અને અન્ય બહેનોને પણ કટાવવર્ક શીખવી રહી છું. પૅચવર્ક, નેણવર્ક, ખુદીટાંકો સહિતના અલગ-અલગ ટાંકા બહેનોને શીખવાડ્યા છે.’
દેવુબહેન ગોરડિયાને તેમના પતિ રામજી ગોરડિયા સપોર્ટ કરીને મદદ કરી રહ્યા છે. ૨૦૧૬માં દેવુબહેનને ભારત સરકારના ટેક્સટાઇલ વિભાગ તરફથી નૅશનલ મેરિટ સર્ટિફિકેટ એનાયત કરીને સન્માનિત કરવામાં આવ્યાં હતાં.