30 January, 2025 07:41 AM IST | Mumbai | Darshini Vashi
પ્રતીકાત્મક તસવીર
ફિલ્મ અને ટેલિવિઝન અભિનેતા રોહિત રૉયે થોડા દિવસ પહેલાં સાયરસ ભરૂચા સાથેના પૉડકાસ્ટમાં એક જૂની વાત ઉખેડી હતી. ફિલ્મોમાં ચોક્કસ લુક માટે લોકો કેટલી મહેનત કરતા હોય છે અને કેટલા સિરિયસ હોય છે એની વાત કરતાં તેણે પોતાનો અનુભવ શૅર કરેલો. ૨૦૦૭માં આવેલી ‘શૂટઆઉટ ઍટ લોખંડવાલા’ માટે રોહિતે જસ્ટ ૨૫ દિવસમાં ૧૬ કિલો જેટલું વજન ઉતારેલું. એવો તે કેવો ડાયટ હોય કે જે એક મહિનાથી પણ ઓછા સમયમાં ૧૬ કિલો વજન ઘટાડી દે? તો એના જવાબમાં રોહિતે કહેલું કે ‘એ વજન ઘટાડવાની પ્રક્રિયાને હું વૉટર-ડાયટ કહીશ. લગભગ કંઈ જ નહીં ખાઈને માત્ર પાણી પર રહીને આ કામ થયેલું. અલબત્ત, આ વૉટર ફાસ્ટિંગ એ ખૂબ જ સ્ટુપિડ અને ડેન્જરસ છે એવું પણ તેણે કબૂલ્યું હતું. આવો રૅપિડ વેઇટ-લૉસ પોતે પણ ફરી નથી કરવાનો અને કોઈએ કરવો પણ ન જોઈએ એવી હિમાયત પણ તેણે કરેલી.’
એમ છતાં ઇન્ટરનેટ જેનું નામ. ઝટપટ અને શૉર્ટકટમાં પરિણામ મેળવવાની લાયવાળા લોકો આ વૉટર-ફાસ્ટિંગ શું હોય એની વાતે ખાંખાંખોળા કરવા લાગ્યા છે. વૉટર-ફાસ્ટિંગનું નામ અને એના રિઝલ્ટને જોયા બાદ લોકોએ ઇન્ટરનેટ ઉપર આવા પ્રકારના ફાસ્ટિંગની જાણકારી મેળવવા સ્ક્રૉલિંગ કરવાનું શરૂ કરી દીધું હતું. લોકો સર્ચ એન્જિન બાબા પાસેથી મળે એટલી માહિતી એકઠી કરવા લાગ્યા હતા. ઇન્ટરનેટ પરના સર્ચ એન્જિન બાબા દરેક વખતે ઍક્યુરેટ માહિતી આપે એ જરૂરી નથી અને મુખ્ય વસ્તુ એ કે દરેકનું શરીર એકસમાન હોતું પણ નથી એટલે પ્રૉપર ગાઇડન્સ અને પોતાના શરીરની રચના અને બાંધાને જાણ્યા વિના દેખાદેખીમાં આંખ બંધ કરીને છલાંગ મારવી ન જોઈએ, જે અમે નહીં પણ ડાયટિશ્યન્સ કહી રહ્યા છે.
વૉટર-ફાસ્ટિંગ શું છે?
વૉટર-ફાસ્ટિંગ એટલે માત્ર પાણી ઉપર ઉપવાસ, જેમાં ફક્ત પાણી પીવામાં આવે છે. ઘણા લોકો એમાં સૂંઠ-ગંઠોડાનો પાઉડર કે પછી અન્ય વસ્તુઓ ઉમેરીને પણ પીએ છે. આ ફાસ્ટિંગ સામાન્ય રીતે થેરપી કે પછી આધ્યાત્મિક કારણોસર કરવામાં આવતાં હોય છે. તો કેટલાક વજન ઉતારવાના હેતુ સાથે પણ કરતા હોય છે જે નિષ્ણાતના માર્ગદર્શન હેઠળ જ કરવા જોઈએ. આવા પ્રકારના ઉપવાસ નોંધપાત્ર જોખમો સાથે આવે છે એટલે જ તબીબી દેખરેખ વિના એની ભલામણ કરવામાં આવતી નથી કેમ કે આ સમયગાળા દરમિયાન વ્યક્તિ પાણી સિવાય કોઈ પણ પીણું, રસ અથવા અન્ય કોઈ પણ પ્રવાહીનું સેવન કરતો નથી. આ પ્રકારના ઉપવાસ દરમિયાન શરીરમાં હાજર રિઝર્વ ઊર્જાનો ઉપયોગ થાય છે. એવું કહેવાય છે કે વૉટર- ફાસ્ટિંગ કરવાથી ઘણા ફાયદા પણ થાય છે, જેમાં બૉડી ડિટૉક્સ અને વજન ઘટાડવાનો સમાવેશ પણ થાય છે.
વજન ઉતારવા માટે નહીં જ
વૉટર-ફાસ્ટિંગનાં અચાનક મળતાં પરિણામોથી જરાય આકર્ષાવા જેવું નથી અને વજન ઉતારવા માટે તો નહીં જ. આ વાત ભારપૂર્વક સમજાવતાં ડાયટિશ્યન અંકિતા શાહ કહે છે, ‘વૉટર થેરપીથી ઘણાબધા રોગ અને બીમારીની સારવાર થઈ શકે છે જે આજની પદ્ધતિ નથી પણ વર્ષો જૂની પદ્ધતિ છે કેમ કે પાણીની અંદર કુદરતી અનેક મિનરલ આવેલા હોય છે જે શરીરને અંદરથી રિપેર કરે છે અને પોષણ આપે છે. પણ આજે આપણે જે પાણી પી રહ્યા છીએ એ શું ખરેખર મિનરલયુક્ત છે? આજે આપણે જે પાણી પીવામાં લઈએ છીએ એ પાણી પ્યુરીફાઇ થઈને આવે છે અને એ પાણીનો ઉપયોગ આપણે પીવામાં લઈએ છીએ. એટલે પાણીમાં રહેલા કુદરતી મિનરલ આ પ્રક્રિયામાં નાષ્ટ પામે છે. ત્યાં સુધી કે ઘણા લોકો પાણીને ઉકાળીને પીએ છે જેના લીધે પણ પાણીમાં રહેલાં પોષક તત્ત્વો નાશ પામે છે. વૉટર થેરપી અથવા તો વૉટર-ફાસ્ટ તમને નિષ્ણાતના માર્ગદર્શન હેઠળ અમુક બીમારીની સારવાર માટે કામ આવી શકે છે, પણ વૅઇટલૉસ માટે તો જરા પણ નહીં.’
વીકનેસ ન લાગવી જોઈએ
શરીરને કષ્ટ આપ્યા વિના પણ વજન ઉતારી શકાય છે. વજન ઉતારવાની પ્રક્રિયા દરમ્યાન વીકનેસ લાગે તો એ સાચી દિશા નથી એમ સમજવું જોઈએ. એ વિશે ડાયટિશ્યન અંકિતા શાહ વધુમાં કહે છે, ‘એક દિવસ પણ ઉપવાસ કર્યો હોય તો બીજા દિવસે વીકનેસ લાગે છે. બીજા દિવસે તમે ખાવાનું ખાઓ તો પણ વીકનેસ લાગે છે તો પછી ઘણા દિવસો પાણી ઉપર રહ્યા બાદ જો ખાવાનું ખાશો તો શરીરની શું હાલત થઈ શકે છે એ વિચારી જુઓ. માત્ર વજન ઉતારવા માટે આવા કષ્ટદાયક ફાસ્ટ કરવા જોઈએ નહીં. કેમ કે આવા ઉપવાસથી તમારું વજન ટેમ્પરરી ઊતરશે પણ જેવું તમે જમવાનું શરૂ કરશો એટલે ફરી વધવાનું ચાલુ થઈ જશે અને શરીરને જોઈતાં વિટામિન્સ અને મિનરલ પણ મળશે નહીં જેથી શરીર એનર્જીલેસ અને નબળું પડી જશે. એના બદલે સિસ્ટમૅટિક ડાયટ પ્લાન કે પછી રેગ્યુલર એક્સરસાઇઝની મદદથી પણ વજન ઉતારી શકાય છે. મારી પાસે એવા ઘણા પેશન્ટ આવે છે જેઓ પાણી ઉપર ઘણા દિવસ સુધી રહ્યા હોય અથવા તો વૉટર થેરપી કરાવી હોય. જેમનાં આંતરડાં સાવ નબળાં પડી ગયાં હોય છે જેને લીધે તેમને સિવિયર ગૅસ, ઍસિડિટીનો પ્રૉબ્લેમ થઈ જાય છે, હોજરી સંકોચાઈ જાય છે અને બીજા અનેક પ્રૉબ્લેમ થાય છે. એના કરતાં ઓછી કૅલરીવાળો ખોરાક લઈને, જન્ક ફૂડ ટોટલી બંધ કરીને અને હોમમેડ ફૂડ જ ખાઈને વજન ઉતારી શકો છો.’
વૉટર-ફાસ્ટના સંભવિત ફાયદા
પાણી ઉપર ઉપવાસ અને માનવો ઉપર એની અસરને સંબંધિત ઘણા અભ્યાસો થયા નથી, જે થોડા છે એ સંભવિત ફાયદાઓ દર્શાવે છે તો કેટલાક નુકસાન પણ બતાવે છે.
1. ઘણા રોગોનું જોખમ ઘટાડી શકે છે: ઑટોફૅજી એ એક પ્રક્રિયા છે જેમાં કોષો કોઈ પણ જૂના અથવા ક્ષતિગ્રસ્ત ભાગોને તોડી નાખે છે અને પછી તેમને શરીરમાં રીસાઇકલ કરે છે. જો આ પ્રક્રિયા ખોરવાઈ જાય તો અનેક રોગોનું જોખમ વધે છે. ઉદાહરણોમાં કૅન્સર અને ઑલ્ઝાઇમર્સ રોગ જેવા ન્યુરોડિજનરેટિવ રોગોનો સમાવેશ થાય છે.
પ્રાણીઓના અભ્યાસમાં ઉપવાસ ઑટોફૅજીને પ્રોત્સાહન આપે છે એવું દર્શાવવામાં આવ્યું છે. ક્યારેક-ક્યારેક ટૂંકા ઉપવાસ કરવાથી અનેક રોગોનું જોખમ ઘટી શકે છે પરતું હજી એમાં વિગતે સંશોધન કરવાનું બાકી છે.
2. ડાયાબિટીઝ : સંશોધન દર્શાવે છે કે ઉપવાસ કોષોને ઇન્સ્યુલિન પ્રત્યે વધુ સંવેદનશીલ બનાવી શકે છે. ૨૦૨૩માં વિદેશમાં કરવામાં આવેલા એક અભ્યાસમાં જણાવ્યા મુજબ ડાયાબિટીઝ ધરાવતા ૩૬ લોકો ત્રણ મહિના દરમિયાન સમયાંતરે ઉપવાસ કરતા હતા. એમાંના ૯૦ ટકા લોકોની ડાયાબિટીઝની દવાઓ ઓછી થઈ ગઈ હતી.
3. હૃદયના સ્વાસ્થ્યમાં સુધારો : ક્યારેક-ક્યારેક ઉપવાસ હૃદયરોગ સામે રક્ષણ આપી શકે છે. ઉપવાસ શરીરમાં ઑક્સિડેટિવ તનાવ ઘટાડે છે અને પોષણયુક્ત કીટોસિસને પ્રેરિત કરે છે. હૃદયના હુમલા પછી ઉપવાસ કરવાથી હૃદયરોગ માટેનાં ઘણાં જોખમ પરિબળો પર હકારાત્મક અસર થઈ શકે છે. આ જોખમ પરિબળોમાં હાઈ બ્લડપ્રેશર, હાઈ કૉલેસ્ટરોલ, ડાયાબિટીઝ અને સ્થૂળતાનો સમાવેશ થાય છે.
વૉટર-ફાસ્ટનાં સંભવિત જોખમો