મોદીજી, આજનું યુથ બરબાદ થઈ રહ્યું છે, બેટિંગ ઍપને રોકો

ડિજિટલ ગૅમ્બલિંગની સુવિધા આપતી રમતોની અત્યારે ભરમાર છે અને જાણીતા ચહેરાને જ એનું પ્રમોશન કરતા જોઈને ભણેલાગણેલા યુવાનોથી લઈને હાઉસવાઇફ, સ્ટુડન્ટ્સ એના સકંજામાં ફસાઈને લાખો રૂપિયા ગુમાવી ચૂક્યાં છે

પ્રતીકાત્મક તસવીર

જાણીતા સાઇકિયાટ્રિસ્ટ ડૉ. હરીશ શેટ્ટીનો સરકારને સવાલ છે કે જો તમે દારૂ, સિગારેટ કે તમાકુની જાહેરાતોને પરમિશન નથી આપતા તો કઈ રીતે ખુલ્લેઆમ જુગારને પ્રોત્સાહન આપતી ડ્રીમ ઇલેવન જેવી બેટિંગ ઍપ અને જંગલી રમી જેવી ઍપને જાહેરાતની પરવાનગી આપી શકો? તમારા ફેવરિટ ક્રિકેટર કે સેલિબ્રિટી એનું એન્ડોર્સમેન્ટ કરે છે એટલે એમાં જોખમ નથી એવી ભ્રમણામાં નહીં રહેતા. ડિજિટલ ગૅમ્બલિંગની સુવિધા આપતી રમતોની અત્યારે ભરમાર છે અને જાણીતા ચહેરાને જ એનું પ્રમોશન કરતા જોઈને ભણેલાગણેલા યુવાનોથી લઈને હાઉસવાઇફ, સ્ટુડન્ટ્સ એના સકંજામાં ફસાઈને લાખો રૂપિયા ગુમાવી ચૂક્યાં છે. કેટલાયે તો આપઘાત સુધ્ધાં કર્યા છે. જાણી લો આ અટપટી દુનિયા કેવી છે અને એના માટે સાવધાની કઈ રીતે રાખવી

આજે કોઈના હાથમાં ફોન હોય અને એ વ્યક્તિને તમે એમાં ગેમ રમતા જુઓ તો તમને નિશ્ચિત એ નિર્દોષ ઍક્ટિવિટી લાગે. નવરાશની પળોમાં ટાઇમ પાસ અથવા માઇન્ડ ફ્રેશ કરવા માટે રમાતી મોબાઇલ ગેમ્સ કોઈ માટે આત્મહત્યાનું કારણ બને કે આખા પરિવારને દેવામાં ડુબાડવાનું માધ્યમ બને એવી કલ્પના ન આવી શકે. જોકે છેલ્લા થોડાક અરસામાં ઑનલાઇન બેટિંગ ગેમ્સના વધતા પ્રચાર અને પ્રસારે નિર્દોષ ગણાતી મોબાઇલ ગેમ્સને દૂષિત કરવામાં કંઈ જ બાકી નથી રાખ્યું. આજે બહુ જ મોટા પ્રમાણમાં ઑનલાઇન બેટિંગ સાથે સંકળાયેલી આ રમતોનો વ્યાપ વધ્યો છે. સામાન્ય એન્ટરટેઇનમેન્ટથી એની શરૂઆત થાય અને પછી ધીમે-ધીમે એની લત લાગે. શરૂઆતમાં જિતાડીને લોકોને લત લગાડતી આ ઑનલાઇન ગૅમ્બલિંગની મોબાઇલ પર રમાતી ગેમ્સ કયા સ્તર પર પરિવારોને બરબાદ કરી દે છે એને લગતા કેટલાક કિસ્સાઓથી જ વાતની શરૂઆત કરીએ.

કેસ-નંબર એક

IITની એન્ટ્રન્સ એક્ઝામમાં ૯૮ ટકા સાથે પાસ થયેલા બ્રાઇટ સ્ટુડન્ટ બાવીસ વર્ષના હિમાંશુ મિશ્રાની આ વાત છે. ભણવા માટે પરિવારથી દૂર દિલ્હીમાં રહેતા આ હોશિયાર વિદ્યાર્થીએ ૪૯ રૂપિયાથી માત્ર ટાઇમપાસ ખાતર આજકાલ ક્રિકેટમાં ખૂબ પૉપ્યુલર ગણાતી જુગારની તક આપતી એક ગેમ રમવાનું શરૂ કર્યું હતું. શરૂઆતમાં ફન અને એક્સાઇટમેન્ટ આપતી આ ગેમમાં જીત મળવાથી માત્ર ફન માટે શરૂ થયેલી બાબત ક્યારે આદત અને આદતમાંથી ક્યારે લત બની ગઈ એની ખબર પણ ન પડી. પહેલાં પોતાની પૉકેટમની, પછી પેરન્ટ્સે ફી ભરવા માટે આપેલા પૈસા પણ જુગારમાં હારી જવાયા. પછી ધીમે-ધીમે મમ્મી-પપ્પાના અકાઉન્ટમાંથી ચોરી કરવાનું શરૂ થયું. બૅન્ક-લોન લઈ લીધી અને બધું મળીને કુલ ૯૬ લાખ રૂપિયાનું દેવું ચડી ગયું એ પછી આખી વાત બહાર આવી. બ્રાઇટ ફ્યુચર ધરાવતા આ બાવીસ વર્ષના યુવાનનો આખો પરિવાર અત્યારે બરબાદ થઈ ગયો છે. તેમણે પોતાના દીકરા સાથેના સંબંધો કાપી નાખ્યા છે, કારણ કે લેણદારોએ તેમની પણ ઊંઘ હરામ કરી દીધી છે.

સાઇકિયાટ્રિસ્ટ ડૉ. હરીશ શેટ્ટી

કેસ-નંબર બે

કચ્છમાં રહેતા પરમેશ ગોરે આખી જિંદગી નોકરી કરીને પોતાનું પ્રોવિડન્ટ ફન્ડ અને ગ્રૅચ્યુઇટી ભેગી કરી એ દીકરાએ ઑનલાઇન ગેમિંગમાં ગુમાવી દીધી. ઔરંગાબાદમાં રહેતો અને મેકૅનિકલ એન્જિનિયરિંગમાં ડિપ્લોમા કરનારો દીકરો એક સારી કંપનીમાં જૉબ કરતો હતો. તેની ઑફિસના વૉચમૅનને ગેમ રમતો જોઈ અને તેને જીતતો જોઈને દીકરો પણ એ ચક્કરમાં પડ્યો અને પછી ધીમે-ધીમે એમાં એવો અટવાયો કે લાખોનું દેવું માથે થઈ ગયું. ‘મિડ-ડે’ સાથેની વાતચીતમાં પરમેશભાઈ કહે છે, ‘મારો દીકરો હોશિયાર છે. તેની જૉબને કારણે પરિવાર સાથે ઔરંગાબાદમાં રહેતો હતો. તેને પણ બે નાની દીકરી છે. ભણવામાં પણ હોશિયાર. તે ફોનથી જુગાર રમતો થઈ ગયો અને એમાં પૈસા હારતો ગયો એનો તો અમને અંદાજ પણ નહોતો. બેત્રણ વાર તેણે ભણવાના નામે ફી ભરવાની છે એવું કહીને પૈસા લીધા. એકાદ-બે વાર પાછા પણ આપ્યા. પછી તેણે પોતાના મિત્રો, મારા આડોશીપાડોશી અને એવા બીજા કેટલાય લોકો પાસેથી ઉધારી કરી હતી. મારી દીકરી પાસેથી પણ તેણે પૈસા લીધા હતા. કોઈના પૈસા પાછા નહોતો આપતો એટલે પછી લેણિયાતોના મને ફોન આવવાના શરૂ થયા. પછી મારી વહુનો રડતાં-રડતાં ફોન આવ્યો અને તેણે આ જે કંઈ થયું છે એનું વર્ણન કર્યું. પોતાની બચત તેણે ઉડાવી દીધી હતી. પત્નીના દાગીના વેચાઈ ગયા હતા અને એ ઉપરાંત લગભગ અઢાર લાખ રૂપિયાનું દેવું કર્યું છે. નિવૃત્તિ માટે ભેગી કરેલી મારી બધી જ રકમ તેનું દેવું ચૂકવવામાં મેં આપી દીધી છે અને હવે હું પોતે મને વધુ કામ કરવા મળે એ માટે અમારા શેઠને ભલામણ કરી રહ્યો છું. અમારી જ ઓળખાણમાં આવી એક બીજી વ્યક્તિ છે જેનો દીકરો દેવામાં એવો સપડાયો કે તેણે આપઘાત કરી નાખ્યો. અમને તો સમજ પણ નથી પડતી કે આ કઈ ગેમ છે અને કઈ રીતે નવજુવાનિયા આમાં સપડાય છે.

કેસ-નંબર ત્રણ

કૅન્સરના દરદીઓ માટે કામ કરતી મુંબઈની એક સંસ્થામાં કાર્યકર તરીકે સક્રિય એક ભાઈ હૉસ્પિટલના અટેન્ડન્ટને જોઈને ઑનલાઇન ગૅમ્બલિંગની રમત રમતો થયો. શરૂઆતમાં જીત્યો એટલે ભાઈને ચસકો લાગી ગયો, પણ પછી હારવાનો શરૂ થયો. પૈસા રિકવર કરવા વધુ પૈસા નાખતો થયો. દરદીઓના પરિવાર પાસેથી ઉધારમાં પૈસા લીધા. ખોટાં-ખોટાં બહાનાં કાઢીને ડૉક્ટર પાસેથી પૈસા લીધા. દેવું મોટું થતું ગયું અને પૈસા પાછા અપાય એવી સંભાવના ન દેખાઈ એટલે આ ભાઈ બિસ્તરા-પોટલાં બાંધીને આસામમાં પોતાના ગામભેગા થઈ ગયા અહીં કોઈને કહ્યા વિના. અચાનક ગાયબ થયેલા ભાઈની કોઈ ખબર ન મળતાં જે સંસ્થા સાથે જોડાયેલા હતા એ સંસ્થાના અગ્રણીઓએ પોલીસ-ફરિયાદ કરી. ફેસબુક પર પોસ્ટ મૂકી. પછી એ ભાઈએ સામેથી સંપર્ક કરીને સાચી વાત કરી. દરદીઓના પૈસા તેમની સંસ્થાના શ્રેષ્ઠીઓએ આપ્યા છે, પરંતુ બાકી બધા પૈસા ધીરનારા અત્યારે માથે હાથ દઈને રડે છે.

કેસ-નંબર ચાર

મુંબઈમાં જ રહેતું એક કપલ છે જેમાં હસબન્ડ ટેલરિંગનું કામ કરે છે. વાઇફ આખો દિવસ ઘરે હોય. ઘરનાં કામ પતાવીને કોઈ ફ્રેન્ડના કહેવાથી ઑનલાઇન ગૅમ્બલિંગના રવાડે ચડી. શરૂઆત નાના અમાઉન્ટથી થઈ હતી. શરૂઆતમાં જીતી અને નવો આઇફોન લીધો. નવી ગાડી માટે ડાઉન પેમેન્ટ કરાવી આવી. હસબન્ડને પણ આ નવી ડિજિટલ ગેમમાં બહુ સમજ ન પડી પણ ધીમે-ધીમે હારનો સિલસિલો શરૂ થયો. ધીમે-ધીમે પૈસાની ખોટ પડી એમાં તાત્કાલિક લોન આપતી ઍપ વિશે પણ ફ્રેન્ડ પાસેથી ખબર પડી. દસેક લાખની લોન, દસેક લાખ દાગીના વેચીને અને આસપાસના લોકો પાસેથી ઉધારી કરીને ભેગા કર્યા. ટોટલ પચીસેક લાખના લૉસમાં હતી ત્યારે હસબન્ડને ખબર પડી. લેણદારો અને મૂળ રકમ સાથે વ્યાજની ભરપાઈ કરવામાં ઘર વેચાઈ ગયું. અત્યારે વન રૂમ-કિચનના નાનકડા ફ્લૅટમાં કપલ રહે છે. વાઇફ ડિપ્રેશનમાં છે અને એક વાર તેણે આપઘાતનો પ્રયાસ કરી લીધો છે.

ઍડ્વોકેટ દીપેશ મહેતા

કેસ-નંબર પાંચ

થોડા દિવસ પહેલાંની સાચી ઘટના છે. તામિલનાડુના કોડાઇકેનાલમાં મેડિકલમાં ભણતા ૨૯ વર્ષના જોશુઆ સમરાજ નામના એક ડૉક્ટરે જાતે જ ઝેરનું ઇન્જેક્શન લઈને આત્મહત્યા કરી છે. એક મોટા સેલિબ્રિટી દ્વારા જેનું એન્ડોર્સમેન્ટ થાય છે એવી ઑનલાઇન પોકરમાં આ યુવાનને ખૂબ મોટું નુકસાન થયું હતું. તેની ભરપાઈનો કોઈ રસ્તો ન દેખાયો એટલે તેણે જીવન ટૂંકાવી દીધું.

lll

આવા એક નહીં હજારો કિસ્સાઓ છે. ઑનલાઇન ગૅમ્બલિંગે અઢળક પરિવારોને બરબાદ કરી નાખ્યા છે. કેટલાય યુવાનોની જિંદગી નષ્ટ થઈ ગઈ તો કેટલીયે પ્રોફેશનલ વ્યક્તિઓએ પોતાની કારકિર્દી પર પૂર્ણવિરામ મૂકી દીધું. જાણીતા સાઇકિયાટ્રિસ્ટ ડૉ. હરીશ શેટ્ટી ખૂબ જ આક્રોશ સાથે આ બધામાં સરકારનો બહુ જ મોટો દોષ છે એમ જણાવીને કહે છે, ‘મારી પાસે આવા અકલ્પનીય કહેવાય એવા કેસ આવ્યા છે. આપઘાત, ઘર વેચાઈ ગયું હોય, પરિવાર નિરાધાર થઈ ગયો હોય, ભણવાનું અટકી પડ્યું હોય, કરીઅર નષ્ટ થઈ ગઈ હોય, ડિવૉર્સ થઈ ગયા હોય, ડિપ્રેશન-ઍન્ગ્ઝાયટી તો અલગ લેવલ પર. હું સાચે કહીશ આ વિશે કોઈ વાત નથી કરતું પરંતુ દરેક સ્તરના લોકો ઑનલાઇન ગેમિંગ અને ગેમિંગના નામે થતા ગૅમ્બલિંગનો બહુ જ દયનીય રીતે ભોગ બની રહ્યા છે. મારે પૂછવું છે કે દારૂ, સિગારેટ કે તમાકુની જાહેરાતો પર પ્રતિબંધ લાદનારી સરકાર જુગારની જાહેરાતોને કઈ રીતે છૂટ આપી શકે? આટલો મોટો છબરડો આપણા આદરણીય વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીજીના રાજમાં સરકાર કઈ રીતે વાળી શકે? યુવાવર્ગની આ બરબાદી સરકારના ધ્યાનમાં કેમ નથી આવી હજી સુધી? આપણે સ્ટ્રેસફુલ વર્લ્ડમાં છીએ જ્યાં કોઈ પણ વ્યસનો જલદી લાગે છે ત્યાં યુવા સામે મોટી-મોટી સેલિબ્રિટીઝ દ્વારા ગેમિંગના નામે ખુલ્લેઆમ જુગાર રમવાની પ્રેરણાનું પ્રદર્શન શું કામ છડેચોક થઈ રહ્યું છે? આ ક્રિકેટરો અને ઍક્ટરોનું કોઈ સોશ્યલ મૉરલ નથી? હિન્દુ સંસ્કૃતિનો પ્રચાર કરતી સરકાર ગૅમ્બલિંગનો બેફામ પ્રચાર થવા દઈ રહી છે એ ખરેખર અચરજ પમાડનારી વાત છે.’

લોકો મોટા પ્રમાણમાં ટ્રૅપ થઈ રહ્યા છે એનું બીજું એક કારણ આપતાં ડૉ. હરીશ શેટ્ટી કહે છે, ‘એક તરફ મિનિસ્ટ્રી ઑફ ઇન્ફર્મેશન ઍન્ડ બ્રૉડકાસ્ટિંગના નાક નીચે બેફામપણે અચાનક આવી વાહિયાત રમતોને રમવાની અપીલ કરતી સેલિબ્રિટીઝ આવીને લોકોનું ધ્યાન ખેંચી જાય અને બીજી બાજુ પૈસાની કમી ન પડે એટલે ક્યાંયથી ઊગી નીકળેલી કોઈ પણ જાતના KYC વિના ઊંચા વ્યાજદરે લોન આપતી કંપનીઓ મોટા પાયે શરૂ થઈ છે. આ કઈ કંપનીઓ છે, એમના પર કેમ કોઈ પકડ નથી, કઈ રીતે એ લોન આપી શકે? એવા કિસ્સા મારી પાસે આવ્યા છે કે ઊંચા વ્યાજદરે આવી કંપની પાસેથી લોન લીધા પછી જો એને નહીં ચૂકવો તો નગ્ન ફોટોઝમાં તમારો ચહેરો લગાવીને તમારા ફ્રેન્ડ-સર્કલ સાથે શૅર કરીને તમારી આબરૂના ધજાગરા કરીશું એવી ધમકી લોન લેનારાના ઘરે જઈને અપાય છે. રીતસરની ગુંડાગર્દી ચાલી રહી છે. આપણાં ફાઇનૅન્સ મિનિસ્ટર નિર્મલા સીતારમણ, પ્લીઝ જાગો અને પગલાં લો આવી રીતે લોનથી લોકોને આ દલદલમાં વધુ ફસાવવા પ્રોત્સાહિત કરતી કંપનીઓ વિરુદ્ધ. અશ્વિની વૈષ્ણવ, જાગો અને જુગારનો પ્રચાર અટકાવો. દેશને અને દેશના યુવાધનને બચાવવા હોય તો આ તાત્કાલિક ધોરણે કરવું પડશે.’

કઈ રીતે અટવાય છે લોકો?

શોખથી શરૂઆત થઈ હોય પણ
ધીમે-ધીમે જીતને કારણે એ નશો બનતો જાય. ડૉ. હરીશ શેટ્ટી કહે છે, ‘પહેલાં જીત મળે એટલે કૉન્ફિડન્સ વધે અને લાલચ પણ વધે. જોકે પછી હારવાનું શરૂ થાય એટલે બસ, એક વાર પૈસા રિકવર થશે એટલે છોડી દઈશ એવું નક્કી કરીને વ્યક્તિ આ કીચડમાં વધુ ને વધુ ઊંડી ઊતરતી જાય. આ એક નશો છે. જેમ દારૂ, સિગારેટના નશાની મુક્તિ માટે રીહૅબિલિટેશન સેન્ટર હોય છે એમ હું કહીશ કે અત્યારના સંજોગો જોતાં તો ગૅમ્બલિંગના ઍડિક્શન માટે પણ એક અલગથી રીહૅબિલિટેશન સેન્ટર શરૂ થાય એ જરૂરી લાગે છે. બૅન્ગલોરમાં આ પ્રકારનું સેન્ટર શરૂ થયું છે. ઘણા કરોડપતિ લોકો બે-ત્રણ કરોડનો લૉસ કરીને બેઠા છે પરંતુ તેમને ફરક નથી પડતો, પરંતુ મિડલ ક્લાસ પરિવારો બરબાદ થઈ રહ્યા છે. સેલિબ્રિટીઝ પણ સોશ્યલી કૉન્શિયસ થાય અને આ પ્રકારની જાહેરખબરો ન કરે એ જરૂરી છે.’

તમે સતર્ક રહેજો

આજે દરેકના હાથમાં ફોન છે અને ફોનમાં તેમની અલાયદી દુનિયા છે. આખો દિવસ ફોન પર રહેનારો યુવાન કે ગૃહિણી ફોન પર શું કરે છે એનો અંદાજ લગાવવો પણ મુશ્કેલ છે ત્યારે પોતાના પરિવારના સભ્યોને આનાથી બચાવવાની સલાહમાં ડૉ. હરીશ શેટ્ટી કહે છે, ‘ફોનમાં શું ઍક્ટિવિટી તમારાં સંતાનો, પતિ, પત્ની કે કારીગરો કરી રહ્યા છે એની આછેરી જાણ તમને હોવી જોઈએ. ધારો કે મજાકમાં પણ તમે તેને ક્યારેય ગેમ્સ રમતા જુઓ તો પછી વધુ સતર્ક થઈ જાઓ. તેમના બિહેવિયરને નોટિસ કરો. ફાઇનૅન્શિયલ ઍક્સેસ તેમની પાસેથી લઈ લો. જરૂર પડે તો ફોન લઈ લો. સેપરેટ બૅન્ક-અકાઉન્ટ હોય તો તમારું નામ જોડીને એને જૉઇન્ટ કરી નાખો. આ પ્રકારની ઍપ્સ ડિલીટ કરીને રેઝિસ્ટન્સ ઊભું કરો. ધારો કે લૉસ થયો હોય અને વ્યક્તિ એને છોડી ન શકે એવી સ્થિતિમાં હોય તો તાત્કાલિક તેને સાઇકિયાટ્રિસ્ટની જ પાસે લઈ જાઓ. આ સમયે કાઉન્સેલિંગ નહીં પણ દવાની જરૂરિયાત હોય છે.’

પસીનો છૂટી જાય એવા આંકડાઓ વિશે જાણો

ભારતમાં ઑનલાઇન ગેમિંગ ઇન્ડસ્ટ્રી લગભગ ત્રણ અબજ ડૉલરની છે, પરંતુ ગેરકાયદેસર ચાલતા ઑનલાઇન ગેમિંગનું લગભગ વીસથી ત્રીસ અબજ ડૉલરનું વાર્ષિક ટર્નઓવર છે.

યુનિસેફનો રિપોર્ટ કહે છે કે ભારતમાં ભણતા સ્ટુડન્ટ્સ ઍવરેજ એક હજાર ડૉલર એટલે કે લગભગ ૮૨ હજાર રૂપિયા ઑનલાઇન ગૅમ્બલિંગ પાછળ ખર્ચે છે.

સાઉથ ઇન્ડિયામાં કૉલેજમાં ભણતા ૧૯.૫ ટકા વિદ્યાર્થીઓ ફોનમાં આવતી ગૅમ્બલિંગ ગેમ્સ સાથે જોડાયેલા છે અને અને લગભગ સાડાસાત ટકા વિદ્યાર્થીઓ એની લતમાં પણ લાગી ગયા છે.

IPL વખતે ઑનલાઇન ઇલ્લીગલ બેટિંગના પ્રમાણમાં ડ્રાસ્ટિક વધારો નોંધાતો હોય છે અને આ ગૅમ્બલિંગમાં નુકસાન થતાં આપઘાતના પ્રમાણમાં પણ વધારો થતો જણાય છે.

ગંભીર પરિણામ તરફ ગતિમાન

આ‌ૅનલાઇન ગૅમ્બલિંગ અત્યારે ખૂબ જ મોટી લત તરીકે ઊભરી રહ્યું છે. ભણતા બ્રાઇટ સ્ટુડન્ટ ડિપ્રેશન, સુસાઇડ અને બીજાં વ્યસનોમાં ગ્રસ્ત થવાના કિસ્સાઓ પણ વધી રહ્યા છે.

શરૂઆતમાં જીતેલા લોકો ઑનલાઇન ગૅમ્બલિંગ ગેમ્સના ચક્કરમાં અટવાયા પછી પોતાના લાગતા-વળગતા તમામ લોકો પાસેથી પૈસા ઉધાર લઈને ઊંડા દેવામાં ડૂબતા જાય છે. આર્થિક પાયમાલી સાથે તેઓ સામાજિક અને પારિવારિક પાયમાલીના શિકાર પણ બનતા હોય છે.

‘ક્વિક મની’ની ભ્રમણા આજના યુથને ગેરમાર્ગે દોરીને પોતાની કરીઅરને બરબાદ કરવા તરફ ઢસડી રહી છે.

કેવા-કેવા નિયમો છે?

ભારત સરકારે ઇન્ફર્મેશનલ ટેક્નૉલૉજી રૂલ્સ, 2021માં કેટલાક ફેરફાર કરીને ૨૦૨૩માં ડિજિટલ મિડિયા એથિક્સ કોડમાં કેટલીક નવી ગાઇડલાઇન ઉમેરી છે.

ડિજિટલ ગેમિંગ કંપનીઓ પર સરકારે ૨૮ ટકા GST લાદ્યો છે.

તેલંગણાએ ગેમિંગ ઍક્ટ, 2017ને પોતાના રાજ્યમાં બૅન કરી દીધો છે.

વિદેશમાં રહીને બેટિંગ ઍપ ચલાવતી કંપનીઓને પણ કમ્પલ્સસરી રજિસ્ટ્રેશન કરાવવાનું ભારતીય GST કાઉન્સિલે ૨૦૨૩માં ફરજિયાત કર્યું છે પરંતુ મોટા ભાગની કંપનીઓએ આ નિયમને અવગણ્યો છે.

ફોન ઍપ્લિકેશનના માધ્યમે વધેલા આ‌ૅનલાઇન જુગારનાં કારણો શું?

ભારતમાં લગભગ ૬૦ કરોડ લોકો પાસે સ્માર્ટફોન છે. UPI ટ્રાન્ઝેક્શનની સુવિધાને કારણે ઑનલાઇન પેમેન્ટ હવે એકદમ સિમ્પલ થઈ ગયું છે.

ઑનલાઇન ગેમિંગ અને એમાં છુપાયેલા ગૅમ્બલિંગનો પ્રચાર પણ ખૂબ જ મોટા પાયે થાય છે. એક રિપોર્ટ મુજબ આ પ્રકારની બેટિંગ ઍપ પોતાનો ૫૦ ટકા નફો એની જાહેરખબરો અને પ્રમોશનમાં ખર્ચી નાખે છે. ખૂબ જ મોટા ગજાની સેલિબ્રિટીઝ અને ઇન્ફ્લુઅન્સર્સ આ પ્રકારની ઍપ્લિકેશનનું પ્રમોશન કરતા હોય છે. સેલિબ્રિટીઝની ફેસવૅલ્યુથી આકર્ષાઈને લોકો આ પ્રકારની બેટિંગ ઍપને પણ ક્રેડિબલ સમજીને એના ચક્કરમાં ફસાઈ જાય છે.

આ પ્રકારની ઍપ્લિકેશન સાથે જ કેટલીક કોઈ પણ કાગળો વિના તાત્કાલિક લોન આપી દેતી ઍપ્લિકેશન્સ પણ જોડાયેલી હોય છે. તાત્કાલિક પૈસા ક્રેડિટ થતા હોવાથી ગેમમાં મશગૂલ યુઝર વગર વિચાર્યે આ ટ્રૅપમાં અટવાઈને બ્લાઇન્ડ્લી એ લોન લઈને પણ પોતાની લતને પોષતા રહે છે.

ઑનલાઇન ગૅમ્બલિંગ ઍપ્લિકેશન્સનું મેકૅનિઝમ પણ લોકોને એ ટ્રૅપમાં ફસાવવા જેવું બનેલું હોય છે. સામાન્ય રીતે આ ગેમ્સ શરૂ-શરૂમાં લોકોને જીતવા દે છે અને જીતેલા પૈસા તાત્કાલિક યુઝ કરી શકાય એવી પણ સુવિધા પૂરી પાડે છે. ઇન્સ્ટન્ટ રિવૉર્ડવાળી આ સિસ્ટમને કારણે લોકો રોમાંચિત થઈને વધુ ને વધુ એમાં અટવાતા જાય છે. એક વાર હારે એટલે ફરી જીતશે અને હારેલા પૈસા રિકવર કરીને નીકળી જશે એમ વિચારીને ફરી-ફરી નવા પૈસા લગાડતા રહે છે અને અંતે બહુ જ મોટા લૉસ સાથે અટકી પડે છે.

ગેરકાયદે ચાલતી મોટા ભાગની ઑનલાઇન બેટિંગ ઍપ ભારતીય કાયદા-કાનૂન ન લાગતા હોય એવા દેશમાંથી ઑપરેટ થતી હોય છે. ચીન, દુબઈ, સાયપ્રસ જેવા દેશોમાં KYC કે ટૅક્સેશનના કોઈ નિયમ લાગતા નથી એટલે તેમને સરકાર દ્વારા ટ્રૅક કરવું અઘરું છે.

ઇન્ટરનૅશનલ લૉની પ્રૅક્ટિસ કરતા જાણીતા ઍડ્વોકેટ દીપેશ મહેતા પાસેથી જાણીએ ગૅમ્બલિંગ લૉ વિશે

આપણે ત્યાં ગૅમ્બલિંગ એટલે કે જુગાર માટે રાજ્યસ્તરીય કાયદાઓ વધુ ચલણમાં છે એમ જણાવીને ઍડ્વોકેટ દીપેશ મહેતા કહે છે, ‘લૉટરી, હૉર્સ રેસ જેવી બાબતોને બાદ કરતાં જુગાર પ્રતિબંધિત છે. માત્ર ગોવા, સિક્કિમ, દમણમાં કસીનો અલાઉડ છે. એ પણ ફાઇવસ્ટાર હોટેલો દ્વારા ઑપરેટ થાય છે. આપણે ત્યાંનો પબ્લિક ગૅમ્બલિંગ એક્ટ ૧૮૬૭નો છે, બ્રિટિશરોના સમયનો; જેમાં જુગારખાનાં પ્રતિબંધિત છે અને ધારો કે નિયમનો ભંગ કરો તો નજીવી પેનલ્ટી લઈને ગુનેગારને છોડી મુકાય છે. હવે આજે જ્યારે ઑનલાઇન ગૅમ્બલિંગ અને બેટિંગને પ્રમોટ કરતી ઍપ્લિકેશન્સની ભરમાર છે ત્યારે એના માટેના કાયદાઓમાં હજી સ્પષ્ટતા નથી આવી. ભારતીય કાયદાઓ રમતને બે ભાગમાં વહેંચે છે. એક સ્કિલ સાથે સંકળાયેલી રમતો અને બીજી ગેમ ઑફ ચાન્સ એટલે કે લક સાથે સંકળાયેલી રમતો. કાયદાકીય દૃષ્ટિએ ગેમ્સ બાય સ્કિલ રમતો લીગલ છે. રમી, ઑનલાઇન ક્રિકેટ જેવી રમતો ગેમ ઑફ સ્કિલમાં આવે. આજે પણ ઑનલાઇન ગૅમ્બલિંગ હજી પણ કાયદાની દૃષ્ટિએ ગ્રે એરિયામાં આવે છે. ઇન્ફર્મેશન ટેક્નૉલૉજી ઍક્ટ, ૨૦૦૦ના અંતર્ગત એનો સમાવેશ નથી થતો કે ન તો ઓરિજિનલ ગૅમ્બલિંગ ઍક્ટમાં એ આવે છે. એટલે એને લગતા કેસમાં કોર્ટનું ઇન્ટરપ્રિટેશન જ મહત્ત્વનું બને છે. બીજી બાજુ મહારાષ્ટ્ર, આંધ્ર પ્રદેશ, તેલંગણમાં ઑનલાઇન ગૅમ્બલિંગ સંપૂર્ણપણે પ્રતિબંધિત છે. જોકે ભારતની બહાર રજિસ્ટર્ડ થયેલી કંપનીઓ લીગલી ગેમ્સ ઑફ સ્કિલમાં (રમી, લુડો, ફૅન્ટસી સ્પોર્ટ્સ) ભારતીય પ્લેયર્સને ઇન્ડિયન કરન્સી સાથે ભાગ લેવા માટે ટાર્ગેટ કરી શકે છે. ૨૦૨૨માં ભારત સરકારે જાહેરાત કરી કે ૧૮૬૭ના ગૅમ્બલિંગ ઍક્ટને રિપ્લેસ કરીને નવા કાયદાની દિશામાં કામ શરૂ કર્યું છે. બેટિંગ, ગૅમ્બલિંગ જેવી ગેરકાયદે પ્રવૃત્તિઓનું સેલિબ્રિટીઝ દ્વારા થતું એન્ડોર્સમેન્ટ લોકોના મનમાં એ કરવા યોગ્ય છે એવી ઇમ્પ્રેશન જન્માવતું હોવાથી તાજેતરમાં ઇન્ફર્મેશન અને બ્રૉડકાસ્ટિંગ મિનિસ્ટ્રી દ્વારા સેન્ટ્રલ કન્ઝ્યુમર પ્રોટેક્શન ઑથોરિટીએ ગેમિંગ ઍપના મૅન્યુફૅક્ચરર, ઍડ્વર્ટાઇઝર, પબ્લિશર અને સોશ્યલ મીડિયા પ્લૅટફૉર્મ્સને એક ઍડ્વાઇઝરી જાહેર કરી છે.’

આ દિશામાં હજી સરકાર દ્વારા કડક નોટિફિકેશન આવે એ મહત્ત્વનું છે એમ જણાવીને દીપેશભાઈ કહે છે, ‘અહીં આપણે આ પ્રકારની ઍપની જાહેરાત કરતા જાણીતા ચહેરાઓને ભાંડીએ એ યોગ્ય નથી. ગુજરાતમાં દારૂ ગેરકાયદે છે એટલે ત્યાં દારૂની બાટલી સાથે પકડાનારા ગુનેગાર છે, પરંતુ મુંબઈમાં એવું નથી અને એટલે જ અહીં લોકો છૂટથી દારૂની હેરાફેરી કરે છે. દારૂની જાહેરાત પ્રતિબંધિત છે એટલે કોઈ સેલેબ્રિટીઝ એને પ્રમોટ નથી કરતી, પરંતુ ગેમિંગ ઍપની જાહેરાતો પ્રતિબંધિત નથી એટલે તેઓ એનું એન્ડોર્સમેન્ટ કરે છે. અહીં કાયદો સરકારે લાવવાનો છે. સરકાર કાયદો લાવશે એટલે આપોઆપ એનું એન્ડોર્સમેન્ટ બંધ થઈ જશે.’