VVPAT વિવાદ શું છે? આ અંગે SCએ પોતાના નિર્ણયમાં શું કહ્યું? જાણો વિગતવાર

SC On VVPAT Judgment: VVPAT વર્ષ ૨૦૧૯ની લોકસભા ચૂંટણી પહેલા વિવાદમાં આવ્યો હતો

પ્રતીકાત્મક તસવીર

લોકસભા ચૂંટણી ૨૦૨૪ (Lok Sabha Elections 2024) ના બીજા તબક્કાના મતદાન વચ્ચે ગુરુવારે સુપ્રીમ કોર્ટ (Supreme Court) એ મતદાર ચકાસણીપાત્ર પેપર ઓડિટ (Voter Verifiable Paper Audit – VVPAT) કેસની સુનાવણી (SC On VVPAT Judgment) કરી. કોર્ટે બેલેટ પેપર દ્વારા ચૂંટણી કરાવવા અને ઈલેક્ટ્રોનિક વોટિંગ મશીન - ઇવીએમ (EVM) અને VVPAT સ્લિપના ૧૦૦ ટકા ક્રોસ ચેકિંગ સંબંધિત અરજીઓને ફગાવી દીધી છે. આ સાથે જ કોર્ટે VVPATને લઈને કેન્દ્ર સરકાર અને ચૂંટણી પંચને નોટિસ પાઠવી તેમનો જવાબ માંગ્યો છે. ત્યારે ચાલો જાણીએ શું છે VVPAT અને શા માટે છે આ વિવાદ? VVPAT સંબંધિત અરજીઓ ફગાવી દેતા સુપ્રીમ કોર્ટે શું કહ્યું? જાણો વિગતે અહીં…

VVPAT શું છે?

VVPAT નું પૂર્ણ સ્વરૂપ મતદાર વેરિફાઈબલ પેપર ઓડિટ ટ્રેલ છે. આ એક વોટ વેરિફિકેશન સિસ્ટમ છે. આ બતાવે છે કે મત યોગ્ય રીતે પડ્યો છે કે નહીં. ઈવીએમમાં ​​બેલેટ યુનિટ, કંટ્રોલ યુનિટ અને વીવીપીએટીનો સમાવેશ થાય છે. ઈવીએમની કુલ કિંમતમાં પ્રતિ બેલેટ યુનિટ રૂ. ૭૯૦૦, કંટ્રોલ યુનિટ દીઠ રૂ. ૯૮૦૦ અને વીવીપીએટી દીઠ રૂ. ૧૬૦૦૦નો સમાવેશ થાય છે.

VVPAT કોણ બનાવે છે?

VVPAT, બેલેટ યુનિટ અને કંટ્રોલ યુનિટ બે જાહેર ક્ષેત્રની કંપનીઓ, જે ઈલેક્ટ્રોનિક્સ કોર્પોરેશન ઓફ ઈન્ડિયા લિમિટેડ અને ભારત ઈલેક્ટ્રોનિક્સ લિમિટેડ દ્વારા બનાવવામાં આવે છે.

VVPATનો પ્રથમ વખત ઉપયોગ ક્યારે થયો?

ચૂંટણી પ્રક્રિયામાં પારદર્શિતા અને વિશ્વસનીયતા વધારવા માટે, VVPAT મશીનોના ઉપયોગને મંજૂરી આપવા માટે વર્ષ ૨૦૧૩માં ચૂંટણી આચાર નિયમો ૧૯૬૧માં સુધારો કરવામાં આવ્યો હતો. વર્હ ૨૦૧૩માં નાગાલેન્ડની નોક્સેન વિધાનસભા બેઠક પર પેટાચૂંટણીમાં પ્રથમ વખત તેનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો.

VVPAT કેવી રીતે કામ કરે છે?

ચૂંટણીમાં વધુ પારદર્શિતા માટે, વર્ષ ૨૦૧૯થી, દરેક વિધાનસભા મતવિસ્તારના પાંચ મતદાન મથકોમાંથી VVPAT સ્લિપ EVM માં પડેલા મતો સાથે મેળ ખાય છે. અત્યાર સુધી કોઈ વિસંગતતાઓ મળી નથી. જ્યારે મતદારો બેલેટ યુનિટ દ્વારા ઉમેદવારને મત આપે છે, ત્યારે તેઓ VVPAT યુનિટ પર 7 સેકન્ડ માટે એક સ્લિપ જોઈ શકે છે, જેમાં ઉક્ત ઉમેદવારના પક્ષનું પ્રતીક હોય છે. ભારતમાં ગુપ્ત મતદાન પ્રણાલી છે, તેથી મતદારો VVPAT સ્લિપ ઘરે લઈ જઈ શકતા નથી.

VVPAT વિવાદમાં ક્યારે આવ્યો?

VVPAT વર્ષ ૨૦૧૯ની લોકસભા ચૂંટણી પહેલા વિવાદમાં આવ્યો હતો. ત્યારબાદ ૨૧ વિપક્ષી પાર્ટીઓના નેતાઓએ તમામ EVMના ઓછામાં ઓછા 50 ટકા વોટને VVPAT મશીનોની સ્લિપ સાથે મેચ કરવાની માંગ કરી હતી. અગાઉ ચૂંટણી પંચ દરેક મતવિસ્તારમાં માત્ર એક જ EVMને VVPAT મશીન સાથે મેચ કરતું હતું. આ પછી ઘણા ટેકનોક્રેટ્સે VVPATની વિશ્વસનીયતા પર સવાલો ઉઠાવ્યા હતા.

સુપ્રીમ કોર્ટમાં કેટલી અરજીઓ દાખલ કરવામાં આવી?

કેટલાક ટેકનોક્રેટ્સે VVPAT દ્વારા તમામ EVMની ચકાસણીની માગણી કરતી અરજીઓ દાખલ કરી હતી. આ સિવાય એસોસિએશન ફોર ડેમોક્રેટિક રિફોર્મ્સ (ADR) એ પણ જુલાઈ ૨૦૨૩માં મતોની ગણતરી માટે અરજી દાખલ કરી હતી. સર્વોચ્ચ અદાલતે VVPAT સ્લિપ સાથે EVM દ્વારા પડેલા મતોની ૧૦૦ ટકા મેચિંગની વિનંતી કરતી અરજીઓને ફગાવી દીધી છે.

સુપ્રીમ કોર્ટે શું કહ્યું?

જસ્ટિસ સંજીવ ખન્ના અને જસ્ટિસ દીપાંકર દત્તાની સુપ્રીમ કોર્ટની બેન્ચે આ કેસમાં બે અલગ-અલગ સર્વસંમતિથી ચુકાદો આપ્યો હતો. બેલેટ પેપર દ્વારા ફરીથી ચૂંટણી કરાવવાની વિનંતી કરતી અરજી સહિત આ બાબતને લગતી તમામ અરજીઓ ફગાવી દેવામાં આવી હતી.

કોર્ટે શું સૂચના આપી?

જસ્ટિસ ખન્નાએ પોતાના નિર્ણયમાં ચૂંટણી પંચને નિર્દેશ આપ્યો કે જે સ્ટોર એકમો મતદાન બાદ ઈલેક્ટ્રોનિક વોટિંગ મશીનમાં પ્રતીકોને `લોડ` કરે છે, તેમને ૪૫ દિવસ માટે `સ્ટ્રોંગ રૂમ`માં રાખવામાં આવે. કોઈપણ વ્યક્તિ પરિણામ જાહેર થયાના ૪૫ દિવસની અંદર ચૂંટણીને પડકારતી ચૂંટણી અરજી દાખલ કરી શકે છે, તેથી EVM અને સ્લિપને ૪૫ દિવસ સુધી સુરક્ષિત રાખવામાં આવે છે, જેથી જ્યારે કોર્ટ તેમની માંગણી કરી શકે ત્યારે રેકોર્ડ ઉપલબ્ધ કરાવી શકાય.

`માઈક્રો કંટ્રોલર`ની ચકાસણી માટે 7 દિવસમાં અપીલ કરવાની રહેશે

સર્વોચ્ચ અદાલતે પરિણામોની ઘોષણા પછી બીજા અને ત્રીજા સ્થાને રહેલા ઉમેદવારોની વિનંતી પર EVM ઉત્પાદકોના એન્જિનિયરોને મશીનના `માઈક્રો કંટ્રોલર`ને ચકાસવાની મંજૂરી આપી હતી. સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું કે `માઈક્રો કંટ્રોલર`ના વેરિફિકેશન માટેની અપીલ પરિણામ જાહેર થયાના સાત દિવસની અંદર કરી શકાય છે, પરંતુ આ માટે પહેલા ફી ચૂકવવી પડશે. બેન્ચે કહ્યું, જો વેરિફિકેશન દરમિયાન એવું જાણવા મળે છે કે EVM સાથે છેડછાડ કરવામાં આવી છે, તો ઉમેદવાર દ્વારા ચૂકવવામાં આવેલી ફી પરત કરવામાં આવશે.