ચીનની ચાલાકીમાં ફસાઈ ગયું ભારત! જાપાન સાથે 13 વર્ષ જૂનો કરાર તોડવાની તૈયારીઓ

China Stops Export of Rare Earth Elements to India: ચીને ભારતને રૅર અર્થ મેગ્નેટની સપ્લાય બંધ કરી દીધી છે. આનાથી ઑટો સેક્ટર સહિત ભારતના ઘણા ક્ષેત્રો માટે ખતરો ઉભો થયો છે. આ દરમિયાન, ભારતે પણ ચીન પરની નિર્ભરતા ઘટાડવા માટે પગલાં લેવાનું શરૂ કર્યા છે.

PM નરેન્દ્ર મોદી અને શી જિનપિંગ ફાઇલ તસવીર (સૌજન્ય: મિડ-ડે)

ચીને ભારતને રૅર અર્થ મેગ્નેટની સપ્લાય બંધ કરી દીધી છે. આનાથી ઑટો સેક્ટર સહિત ભારતના ઘણા ક્ષેત્રો માટે ખતરો ઉભો થયો છે. આ દરમિયાન, ભારતે પણ ચીન પરની નિર્ભરતા ઘટાડવા માટે પગલાં લેવાનું શરૂ કર્યા છે. અહેવાલ મુજબ, ભારત સરકારે સરકારી કંપની ઇન્ડિયન રૅર અર્થ્સ લિમિટેડ (Indian Rare Earths Limited) ને જાપાનમાં રૅર અર્થ તત્વોની નિકાસ સ્થગિત કરવા જણાવ્યું છે. સૂત્રોના જણાવ્યા અનુસાર, આ કંપની 13 વર્ષ જૂના કરાર હેઠળ જાપાનમાં રૅર અર્થ તત્વોનું એક્સપોર્ટ કરી રહી હતી.

IREL હવે ભારતમાં જ રૅર અર્થ એલિમેન્ટ્સની પ્રોસેસ કરવાની ક્ષમતા વધારવા માગે છે. હાલમાં, ચીન આ બાબતમાં આગળ છે. 2014 થી ચીનનું રૅર અર્થ પ્રૉડક્શન ત્રણ ગણું વધી ગયું છે. 2024 માં, તેણે 270,000 મેટ્રિક ટન રૅર અર્થનું ઉત્પાદન કર્યું હતું જે વૈશ્વિક ઉત્પાદનનું 69 ટકા છે. ચીન વિશ્વની કુલ રિફાઇનિંગ કપેસિટીના 90 ટકા છે. ચીને રૅર અર્થ એલિમેન્ટ્સનો એક્સપોર્ટ ભારત વિરુદ્ધ ઉપયોગ હથિયાર તરીકે કર્યો છે. એપ્રિલથી, ચીને તેમનો એક્સપોર્ટ ઘટાડી દીધો છે. આનાથી ઑટોમોબાઈલ અને હાઇ-ટેક માલ બનાવતી કંપનીઓ પર દબાણ વધ્યું છે.

કરાર ક્યારે થયો હતો?
અહેવાલ મુજબ, તાજેતરમાં વાણિજ્ય મંત્રી પીયૂષ ગોયલે ઑટો અને અન્ય ઉદ્યોગોના અધિકારીઓ સાથે બેઠક યોજી હતી. એક સૂત્રએ જણાવ્યું હતું કે ગોયલે IREL ને રૅર અર્થની નિકાસ બંધ કરવા કહ્યું છે. આમાં નિયોડીમિયમ નામનું તત્વ શામેલ છે. ઇલેક્ટ્રિક વાહનોના મોટર્સમાં ઉપયોગમાં લેવાતા ચુંબક બનાવવા માટે તે ખૂબ જ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. આ સંદર્ભમાં વાણિજ્ય મંત્રાલય, IREL અને પરમાણુ ઉર્જા વિભાગ પાસેથી માહિતી માગવામાં આવી હતી, પરંતુ તેઓએ કોઈ તાત્કાલિક જવાબ આપ્યો ન હતો. પરમાણુ ઉર્જા વિભાગ IREL નું ધ્યાન રાખે છે.

વર્ષ 2012 માં, સરકારે એક કરાર કર્યો હતો. આ અંતર્ગત, IREL જાપાની કંપની ટોયોટા સુશોના એકમ, ટોયોત્સુ રૅર અર્થ્સ ઇન્ડિયાને રૅર અર્થ તત્વો પૂરા પાડે છે. ટોયોત્સુ રૅર અર્થ્સ ઇન્ડિયા આ તત્વોને પ્રોસેસ કરીને જાપાન મોકલે છે. જાપાનમાં, તેનો ઉપયોગ ચુંબક બનાવવા માટે થાય છે. કસ્ટમ્સ વિભાગના ડેટા અનુસાર, 2024 માં, ટોયોત્સુએ 1,000 ટનથી વધુ રૅર અર્થ તત્વો જાપાન મોકલ્યા. IREL એ કુલ 2,900 ટન રૅર અર્થ તત્વોનું ખાણકામ કર્યું. એટલે કે, ટોયોત્સુ IREL ના ઉત્પાદનનો એક તૃતીયાંશ ભાગ જાપાન મોકલે છે. જો કે, જાપાન તેની જરૂરિયાતો માટે મોટાભાગના રૅર અર્થ તત્વો ચીન પાસેથી લે છે.

મૈત્રીપૂર્ણ સંબંધો
ટોયોટા સુશો અને ટોયોત્સુએ પણ આ અંગેના પ્રશ્નોના તાત્કાલિક જવાબ આપ્યા ન હતા. અહેવાલ અનુસાર, IREL રૅર અર્થ તત્વોનું એક્સપોર્ટ કરી રહ્યું છે કારણ કે ભારત પાસે તેમને પ્રક્રિયા કરવાની ક્ષમતા નથી. પરંતુ ચીન તરફથી સપ્લાયની સમસ્યા પછી, IREL હવે આ તત્વોને ભારતમાં રાખવા માગે છે. ઉપરાંત, તે ભારતમાં ખાણકામ અને પ્રોસેસિંગ વધારવા માગે છે. IREL ચાર ખાણો માટે સરકારની મંજૂરીની રાહ જોઈ રહ્યું છે.

જો કે, ભારત જાપાનને સપ્લાય તાત્કાલિક બંધ કરી શકશે નહીં કારણ કે તે દ્વિપક્ષીય સરકારી કરાર છે. સૂત્રએ એમ પણ કહ્યું કે IREL ઇચ્છે છે કે આ મામલો સૌહાર્દપૂર્ણ રીતે ઉકેલાય કારણ કે જાપાન એક મિત્ર દેશ છે. જાપાનના વેપાર મંત્રાલયે એક નિવેદનમાં જણાવ્યું હતું કે અમે ફક્ત આ કેસ પર જ નહીં, પરંતુ દ્વિપક્ષીય બાબતો પર પણ ટિપ્પણી કરવા માગીએ છીએ.

ઑટો ઉદ્યોગમાં ઉથલપાથલ
ચીને તાજેતરમાં દુર્લભ પૃથ્વી તત્વોની નિકાસ પર નિયંત્રણો લાદ્યા છે. આનાથી વિશ્વભરના ઑટો ઉદ્યોગમાં ખળભળાટ મચી ગયો છે. કંપનીઓએ સપ્લાય ચેઇન સમસ્યાઓ અને ઉત્પાદન બંધ થવાની ચેતવણી આપી છે. ચીને 2010 માં પણ આવું જ કર્યું હતું. પછી તેણે જાપાનમાં શિપમેન્ટ બંધ કરી દીધું. આ પછી, જાપાને ભારતમાંથી રૅર અર્થ એલિમેન્ટ્સ લેવાનું શરૂ કર્યું.

ભારત વિશ્વમાં રૅર અર્થ તત્વોનો પાંચમો સૌથી મોટો ભંડાર ધરાવે છે. તે 6.9 મિલિયન ટન છે. પરંતુ ભારતમાં ચુંબક બનાવવા માટે કોઈ ફેક્ટરી નથી. ભારત મોટાભાગના ચુંબક ચીનથી આયાત કરે છે. સરકારી માહિતી અનુસાર, ભારતે માર્ચ 2025 સુધીમાં 53,748 ટન દુર્લભ પૃથ્વી ચુંબક આયાત કર્યા છે. તેનો ઉપયોગ ઑટોમોબાઈલ, પવન ટર્બાઇન, તબીબી ઉપકરણો અને અન્ય વસ્તુઓ બનાવવામાં થાય છે.

ભારતમાં સપ્લાય ચૈન 
ભારતમાં ફક્ત IREL જ રૅર અર્થ તત્વોનું ખાણકામ કરી શકે છે. IREL આ તત્વો પરમાણુ ઉર્જા વિભાગને સપ્લાય કરે છે. પરમાણુ ઉર્જા વિભાગ તેનો ઉપયોગ પરમાણુ ઉર્જા પ્રૉજેક્ટ્સ અને સંરક્ષણ સંબંધિત કાર્યોમાં કરે છે. ભારત પાસે રૅર અર્થ તત્વોનું ખાણકામ કરવા માટે જરૂરી ટેકનૉલોજી અને માળખાગત સુવિધા નથી. નિષ્ણાતો કહે છે કે ભારતમાં સપ્લાય ચૈન સંપૂર્ણ રીતે વિકસાવવામાં ઘણા વર્ષો લાગશે.

IRELનો ઓડિશામાં એક પ્લાન્ટ છે. આ ઉપરાંત, કેરળમાં એક રિફાઇનિંગ યુનિટ છે. IRELની સ્થાપના 1950 માં થઈ હતી. કંપની માર્ચ 2026 સુધીમાં 450 ટન નિયોડીમિયમ કાઢવાની યોજના ધરાવે છે. 2030 સુધીમાં તેને બમણું કરવાની યોજના છે. કંપની ઑટો અને ફાર્માસ્યુટિકલ ઉદ્યોગો માટે રૅર અર્થ મેગ્નેટ બનાવવા માટે ભાગીદાર શોધી રહી છે. સૂત્રોના જણાવ્યા અનુસાર, સરકાર રૅર અર્થ તત્વોની પ્રોસેસિંગ કરવા અને મેગ્નેટ બનાવવા માટે ફેક્ટરીઓ સ્થાપવા માટે કંપનીઓને પ્રોત્સાહન આપવાની યોજના બનાવી રહી છે. આનાથી ભારતમાં આ વસ્તુઓની માગ પૂરી કરવામાં મદદ મળશે.