ઇન્ડિયન રેલવે બોર્ડના ચૅરમૅન સર ફ્રેડરિક એપકોટ તેમની ઑફિસમાં બેઠા છે. એક મિત્ર અમલદાર તેમને મળવા આવે છે. વાત-વાતમાં કહે છે : ‘તમને ખબર પડ્યા છે કે નહીં?’
સર જમશેદજી તાતાએ સેક્રેટરી ઑફ સ્ટેટને લખેલો પત્ર.
ઇન્ડિયન રેલવે બોર્ડના ચૅરમૅન સર ફ્રેડરિક એપકોટ તેમની ઑફિસમાં બેઠા છે. એક મિત્ર અમલદાર તેમને મળવા આવે છે. વાત-વાતમાં કહે છે : ‘તમને ખબર પડ્યા છે કે નહીં?’
‘શું?’
ADVERTISEMENT
‘આ દેશી લોક હિન્દુસ્તાનમાં સ્ટીલ બનાવવાનું કારખાનું શરૂ કરવાના છે.’
‘ગઈ કાલે રાતે તેં જરા વધુ પી લીધી લાગે છે. આ દેસના લોક એક પેન્સિલ બી બનાવી સકતા નથી. આપરા ગ્રેટ બ્રિટનથી મગાવીને વાપરે છે. એ વલી સ્ટીલ બનાવવાનાં સપનાં જુએ! અને ટુ બી એ વાત સાચી માની લે!’
‘હું બી નહીં માનતે. પન આ સપનું જોનાર છે દોરાબજી તાતા, સર જમશેદજી તાતાના નબીરા.’
‘તો તો ચાલ! લાગી સરત. જો આ દેશમાં કોઈ બી માઈનો લાલ સ્ટીલ બનાવે તો ઇન્ડિયન રેલવેને જેટલું સ્ટીલ જોઈએ એ બધ્ધું એવનની ફૅક્ટરીમાંથી જ ખરીદસ.’
આય સ્ટીલ બનાવવાનું કામ તો પછીથી સુરુ થિયું, પન એનું સપનું તો જોયું હુતું સપનાના સોદાગર જમશેદજીએ. છેક ૧૮૮૨માં એક જર્મન નિષ્ણાતનો રિપોર્ટ જમશેદજીના જોવામાં આવિયો. તેમાં જનાવેલું કે લોહારા ગામ (આજના મહારાષ્ટ્રમાં આવેલું) અને એની આસપાસના વિસ્તારમાં મોટા પ્રમાણમાં આયર્ન ઓર છે જેનો ઔદ્યોગિક રીતે લાભ લઈ શકાય. જમશેદજીએ તરત ચકરડાં ઘુમાવ્યાં. વાત તો સાચી હતી પણ ખાટલે મોટ્ટી ખોડ એ હુતી કે ત્યાં આસપાસમાં ક્યાંય કોલસાની ખાન નહોતી. અને પોલાદ બનાવવા માટે તો કોલસાની મોટા પ્રમાણમાં જરૂર પડે. એટલે વાત અટકી.
પ્રમથ નાથ બોઝ અને તેમણે જમશેદજી તાતાને લખેલો પત્ર.
૧૮૯૯માં મેજર મોહનનો રિપોર્ટ જોવામાં આવ્યો. જો હિન્દુસ્તાનને આગળ લાવવું હોય તો એને માટે આયર્ન ઍન્ડ સ્ટીલ ઇન્ડસ્ટ્રી અનિવાર્ય છે એમ એમાં જણાવ્યું હુતું. ફરી જમશેદજીએ કોશિશો કરી, પણ કિસ્મતે યારી આપી નહીં. પણ પછી ૧૯૦૦માં ગ્રેટ બ્રિટનની મુલાકાત દરમ્યાન જમશેદજી સેક્રેટરી ઑફ સ્ટેટ લૉર્ડ જ્યૉર્જ હેમિલ્ટનને મળ્યા. ઘણી વાતો થઈ એમાં હિન્દુસ્તાનમાં પોલાદ ઉદ્યોગ વહેલી તકે સુરુ કરવાની હિમાયત જમશેદજીએ કીધી, જે લૉર્ડ સાહેબે સ્વીકારી. હિન્દુસ્તાન પાછા આવ્યા પછી જમશેદજીએ તેમને કાગળ લખીને જે વાત થયેલી એ પાક્કી કરી લીધી. હવે આ કામ શરૂ થઈ શકશે એમ જમશેદજીને લાગ્યું, પણ હજી કાચા લોખંડની ખાણોની શોધ તો ચાલુ જ હતી.
પણ એ દિશામાં પણ અણધારી મદદ મળી ગઈ, ૧૯૦૪માં. પ્રમથ નાથ બોઝ (૧૮૫૫-૧૯૩૪) નામના એક જાણીતા ભૂસ્તરશાસ્ત્રીએ જમશેદજીને કાગળ લખી જનાવિયું કે મયૂરભંજ (એ વખતે દેશી રાજ્ય હતું) વિસ્તારમાં બહુ મોટા પ્રમાણમાં આયર્ન ઓર મળવાની પૂરેપૂરી શક્યતા છે એટલું જ નહીં, આ વિસ્તારમાં કોલસા અને ચૂનાની ખાણો પણ આવેલી છે. અને જો અહીં સ્ટીલ ઇન્ડસ્ટ્રી સુરૂ કરવામાં આવે તો મયૂરભંજના રાજવી પૂરેપૂરો સહકાર આપવા તૈયાર છે. જમશેદજીને લાગ્યું કે હવે હિન્દુસ્તાનમાં સ્ટીલ ઉદ્યોગ સુરુ કરવાનું સપનું સાચું પડવામાં થોડી જ વાર છે.
પન ખોદાયજીએ તો કૈંક જુદું જ વિચારી રાખ્યું હુતું. જમશેદજી જેટલું કામ કરતા હતા એનાથી જાસ્તી ખાતા હુતા, અને જેટલું ખાતા હુતા એનાથી જાસ્તી કામ કરતા હુતા. દારૂને હાથ બી નહીં લગારતા. પન જાતજાતનું ખાવાના ભારે શોખીન એટલે શરીર ખોટકાવા લાગ્યું. એ જમાનાના સારામાં સારા ડૉક્ટરોએ જે વારે હાથ હેઠા મૂકિયા તે વારે એવનને ટ્રીટમેન્ટ માટે પરદેસ લઈ જવાનું નક્કી થિયું. પન જમશેદજી માને નહીં. કહે કે મુને કંઈ બી થયું નથી જે. થોરા દિવસમાં સારું થઈ જસે. કઝિન ‘આર.ડી.’ જમશેદજીનો ખાસ લાડકો. એવને યુક્તિ કરી. કહે કે હું માંદો છેઉ અને સારવાર માટે પરદેસ જવું પરે તેમ છે પણ તમે સાથે આવો તો જ હું જાવસ, નહીંતર નહીં. એટલે જમશેદજી તૈયાર થયા. સુએઝ પહોંચ્યા પછી બરાબર છ કલાક પછી આર.ડી. બોલિયા કે મારી તબિયત તો રાતી રાયન જેવી છે. અને એ જ વારે પાછા હિન્દુસ્તાન આવવા નીકલી ગિયા!
વનસ્પતિશાસ્ત્રી સર જ્યૉર્જ કિંગ.
ઇટાલીના વિયેનાના એક જાણીતા ડૉક્ટર નોથન્ગેલને તબિયત બતાવવાનું નક્કી થિયું હુતું. પન ડૉક્ટરે સંદેશો મોકલ્યો કે અત્યારે અહીં પુષ્કળ ઠંડી છે જે તમારે માટે સારી નથી. થોડા દિવસ પછી હું સાન રેમો જવાનો છું તો તમે ત્યાં આવીને મને મળો. એટલે જમશેદજી, દોરાબજી અને તેમની પત્ની, બધાં સાન રેમો જવા નીકલિયાં. એ જ વખતે મુંબઈમાં જમશેદજીનાં ધનિયાની બેહસ્તનશીન થીયાં એના સમાચાર મલતાં બધાં ઘન્નાં જ ગમગીન થીયાં, પન જમશેદજીએ પોતે ઘન્ની ધીરજ બતાવી. એપ્રિલની સુરુઆતમાં બધાં સાન રેમો પહોચ્યાં. સારવાર સુરુ થઈ. એક દિવસ સુધારો લાગે તો બીજે દિવસે બગારો.
જમશેદજી જે હોટેલમાં ઊતર્યા હુતા એ જ હોટેલમાં વિખ્યાત વનસ્પતિશાસ્ત્રી સર જ્યૉર્જ કિંગ પણ ઉતર્યા હતા. બન્ને સરસાહેબ મળ્યા. બન્નેએ જાતજાતનાં ઝારપાન, એનો ઉછેર, એની ખાસિયતો, વગેરે વિશે એક કલાક વેર ચર્ચા કરી. પછીથી સર જ્યૉર્જ કિંગે દોરાબજીને કહ્યું કે હું તો વ્યવસાયી વનસ્પતિશાસ્ત્રી છું પણ આજે એકાદ કલાકમાં હું તમારા બાવા પાસેથી ઘન્નું નવું શીખ્યો! આટલી બધી જાણકારી એવને ક્યારે અને કઈ રીતે મેળવી હશે!
સાન રેમોથી જમશેદજી અને દોરાબજી વિએના ગયા. ડૉ. રો પણ ત્યાં આવીને તેમને મળ્યા. ત્યાં કાગજ બનાવનારી એક મિલનો માલિક જમશેદજીને મળવા આવ્યો. અગાઉ સ્વદેશી મિલ માટે તેની પાસેથી જમશેદજીએ થોરો કાગજ ખરીદેલો. પન પેલો કહે કે તમારી બધી કંપની માટેનો પેપર મારી પાસેથી ખરીદો. હું તમને સારો ડિસ્કાઉન્ટ આપસ. દોરાબજી કહે કે અગાઉ અમે તમારી પાસેથી જે કાગજ ખરીદેલો એ ઊતરતી ક્વૉલિટીનો હતો અને છતાં મોંઘો હતો. પણ પેલો એકનો બે થાય નહીં. એટલે જમશેદજીએ તેને સમજાવ્યું કે કાગળ બનાવવાની સાચી રીત શી છે, એમાં કઈ કઈ જનસ કેટલા પ્રમાણમાં નાખવી જોઈએ, કાગળ બનાવતી વખતે કઈ કઈ બાબતોનું ધ્યાન રાખવું જોઈએ વગેરે વગેરે વગેરે. કાગળ બનાવવાની આખી પ્રોસેસ વિશેની જમશેદજીની આવી જાણકારી જોઈ પેલો તો ડઘાઈ જ ગયો અને કાગળ ખરીદવા માટે એક અક્ષર પણ બોલ્યા વગર ત્યાંથી ઊભી પૂંછડીએ નાઠો.
એક વાર જમશેદજી અને દોરાબજી એકલા બેઠા હતા. ત્યારે જમશેદજી કહે : ‘જો બેટા! મેં ઘન્ની મેનત કરી આપરા ધંધા વિકસાવ્યા છે. હું ગયા વેરે તમે એને ઉપર લઈ જી સકો નહીં, તો બી નીચે પરવા નહીં દેતા. પછી તો જેવી પાક પરવરદિગારની મરજી! દીકરા સાથે વાતો કરતાં ઘન્ની વાર જમશેદજી એવનના નવસારીના ઘેરને, ત્યાંનાં સગાંવહાલાંને યાદ કરતા.
પન પછે ૧૭મી મેએ જમશેદજીની તબિયત એકદમ બગરી. દોરાબજી અને એવનની ઘરવાલી બીજે ગામ ગયેલાં તે તાબડતોબ ૧૮મી તારીખે પાછાં આવી ગિયાં. તેમની સાથે વાત કરતાં જમશેદજી બોલ્યા : ‘મને મોતની બીક મુદ્દલ નથી. આજે નઈ તો કાલે એ આવસે એ તો નક્કી જ છે. હું નહીં હોવસ ત્યારે તમે બધાં હસીખુશીથી, સંપીને સાથે રહેજો.’ અને ૧૯મી મેની રાતે પોઢેલા હુતા તે વારે જ જમશેદજી ખોદાયજીને પ્યારા થઈ ગિયા.
તેમના ગુજર્યા પછી તેમનું સ્ટીલ પ્લાન્ટ નાખવાનું સપનું કઈ રીતે પૂરું થિયું એની વાત હવે પછી.
