એ સ્પષ્ટ નથી કે સમીક્ષા પછી કેટલા કરાર રદ કરવામાં આવશે કે સંશોધિત કરવામાં આવશે. તુર્કી સાથે સંબંધોનું ભવિષ્ય આ એ વાત પર નિર્ભર રહેશે કે તે કાશ્મીર પર પોતાની સ્થિતિને સંતુલિત કરે છે કે નહીં.
નરેન્દ્ર મોદી (ફાઈલ તસવીર)
એ સ્પષ્ટ નથી કે સમીક્ષા પછી કેટલા કરાર રદ કરવામાં આવશે કે સંશોધિત કરવામાં આવશે. તુર્કી સાથે સંબંધોનું ભવિષ્ય આ એ વાત પર નિર્ભર રહેશે કે તે કાશ્મીર પર પોતાની સ્થિતિને સંતુલિત કરે છે કે નહીં.
ભારત અને તુર્કી વચ્ચે વર્ષોથી ચાલતા વેપારી અને રણનૈતિક સંબંધ હવે એક નવી દિશા તરફ વધતા દેખાઈ રહ્યા છે. `ઑપરેશન સિંદૂર` પછી કેન્દ્ર સરકારે તુર્કીની કંપનીઓ સાથે જોડાયેલા બધા કરાર અને પરિયોજનાઓની સમીક્ષા કરવાનું શરૂ કરી દીધું છે. ભારતમાં નિર્માણ, મેન્યુફેક્ચરિંગ, એવિએશન, મેટ્રો રેલ અને આઈટી જેવા ક્ષેત્રોમાં સક્રિય તુર્કીની કંપનીઓની ભૂમિકાને ફરી ચકાસવામાં આવી રહી છે. આ પગલું તુર્કીના કાશ્મીર મુદ્દે વારંવાર ટિપ્પણી અને પાકિસ્તાન સાથે તેમની વધતી નિકટતાને ધ્યાનમાં રાખતા આ મુદ્દો ઉઠાવવામાં આવ્યો છે.
ADVERTISEMENT
ભારત બ્રાન્ડ ઇક્વિટી ફાઉન્ડેશન (IBEF)ની ફેબ્રુઆરી 2025ના રિપૉર્ટ પ્રમાણે, નાણાંકીય વર્ષ 2023-24માં ભારત-તુર્કી વચ્ચે દ્વિપક્ષીય વેપાર 10.4 બિલિયન અમેરિકન ડૉલર સુધી પહોંચ્યું હતું. તો, એપ્રિલ 2000થી સપ્ટેમ્બર 2024 સુધી ભારતમાં તુર્કીથી કુલ 240.18 મિલિયન અમેરિકન ડૉલરનું એફડીઆઈ આવ્યું છે, જેને તુર્કી એફડીઆઈ ઇક્વિટી ફ્લોમાં 45મા સ્થાને રહ્યું.
આ રોકાણો ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર, ઉત્તર પ્રદેશ, જમ્મુ અને કાશ્મીર અને દિલ્હી જેવા રાજ્યોમાં વિસ્તરે છે. મેટ્રો રેલ, ટનલ બાંધકામ અને એરપોર્ટ સેવાઓથી લઈને શિક્ષણ, મીડિયા અને સાંસ્કૃતિક સહયોગ સુધીના ક્ષેત્રોમાં અનેક કરારો અને ભાગીદારી પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા. ઉદાહરણ તરીકે, 2020 માં, અટલ ટનલનો ઇલેક્ટ્રોમિકેનિકલ ભાગ તુર્કીની એક કંપનીને આપવામાં આવ્યો હતો, જ્યારે 2024 માં, રેલ્વે વિકાસ નિગમ લિમિટેડ (RVNL) એ મેટ્રો પ્રોજેક્ટ માટે તુર્કીની એક કંપની સાથે કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા.
તુર્કી ઓપરેટરોએ પાકિસ્તાનને મદદ કરી
પરંતુ `ઓપરેશન સિંદૂર` અને ત્યારબાદની ઘટનાઓએ ભારત સરકારને એક નિર્ણાયક વળાંક પર લાવી દીધી છે. તુર્કીએ પાકિસ્તાનને માત્ર લશ્કરી ડ્રોન જ પૂરા પાડ્યા ન હતા, પરંતુ એવું પણ બહાર આવ્યું હતું કે તુર્કી ઓપરેટરોએ પાકિસ્તાનને તેના લશ્કરી ઓપરેશનમાં મદદ કરી હતી. આ જ મુખ્ય કારણ છે કે તુર્કી કંપનીઓને સંડોવતા તમામ પ્રોજેક્ટ્સની હવે સંપૂર્ણ સમીક્ષા કરવામાં આવી રહી છે. "સરકાર તમામ તુર્કી પ્રોજેક્ટ્સ અને કરારોની ફરીથી તપાસ કરી રહી છે, ભલે તે સમાપ્ત થઈ ગયા હોય. દરેક સોદા અને પ્રોજેક્ટનો સંપૂર્ણ ડેટા એકત્રિત કરવામાં આવી રહ્યો છે," એક વરિષ્ઠ અધિકારીએ નામ ન આપવાની શરતે જણાવ્યું.
સરકારના આ પગલા પાછળનું એક મુખ્ય કારણ આંતરરાષ્ટ્રીય મંચો પર કાશ્મીર મુદ્દા પર તુર્કીના સતત નિવેદનો અને પાકિસ્તાન સાથે તેની વધતી જતી નિકટતા છે. ભલે અત્યાર સુધી કોઈ પ્રોજેક્ટ ઔપચારિક રીતે રદ કરવામાં આવ્યા નથી, પરંતુ સંકેતો સ્પષ્ટ છે - ભારત તેની વિદેશ નીતિમાં `જરૂરી પરિવર્તન` તરફ આગળ વધી રહ્યું છે. "કેટલાક લાંબા ગાળાના કરારો તાત્કાલિક અસરથી પ્રભાવિત ન પણ થાય, પરંતુ વર્તમાન પરિસ્થિતિ અને તુર્કીનું વલણ ભવિષ્યના રોકાણો અને ભાગીદારી પર અસર કરી શકે છે," વાણિજ્ય મંત્રાલયના એક વરિષ્ઠ નિષ્ણાતે જણાવ્યું હતું.
ટર્કિશ કંપનીઓ ઘણા પ્રોજેક્ટ્સમાં ભાગીદાર છે
ભારતમાં તુર્કીની હાજરી ફક્ત સંખ્યા સુધી મર્યાદિત ન હોઈ શકે. લખનૌ, પુણે અને મુંબઈ જેવા શહેરોમાં મેટ્રો પ્રોજેક્ટ્સમાં તુર્કીની કંપનીઓ ભાગીદાર છે. સંયુક્ત સાહસ હેઠળ ગુજરાતમાં એક ઉત્પાદન એકમ પણ સ્થાપિત કરવામાં આવ્યું છે. વધુમાં, એક મોટી ટર્કિશ એરલાઇન્સ ભારતીય એરપોર્ટ પર સેવાઓ પૂરી પાડી રહી છે.
તુર્કીની કંપની સાલેબી એવિએશન ભારતના આઠ મુખ્ય એરપોર્ટ પર કાર્ગો હેન્ડલિંગ જેવા ઉચ્ચ-સુરક્ષાવાળા કામકાજમાં સામેલ છે. આ એરપોર્ટમાં દિલ્હી, મુંબઈ અને ચેન્નાઈનો સમાવેશ થાય છે. આ સંદર્ભમાં, પાકિસ્તાની લશ્કરી કાર્યવાહીમાં તુર્કી ઓપરેટરોની સંડોવણીના ખુલાસાથી ભારતમાં સુરક્ષા ચિંતાઓ વધી ગઈ છે. નિષ્ણાતો માને છે કે આ સંવેદનશીલ ક્ષેત્રોમાં તુર્કીની સંડોવણીને ધ્યાનમાં રાખીને, ભારત સરકાર રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરવા માટે આ સોદાઓની સંપૂર્ણ તપાસ કરી શકે છે.
ઓછો અવાજ, મજબૂત સંદેશ
2017 માં તુર્કીના રાષ્ટ્રપતિ રેસેપ તૈયપ એર્દોગનની ભારત મુલાકાત દરમિયાન, બંને દેશો વચ્ચે મીડિયા, શિક્ષણ અને રાજદ્વારી તાલીમ જેવા ક્ષેત્રોમાં સહયોગ માટે અનેક કરારો પર હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા હતા. પરંતુ આઠ વર્ષ પછી, આ કરારો હવે ફક્ત કાગળ સુધી જ સીમિત હોય તેવું લાગે છે. સરકારની વર્તમાન વ્યૂહરચના ઓછી ઘોંઘાટ અને મજબૂત સંદેશ આપવાની હોય તેવું લાગે છે. હાલમાં કોઈ પણ પ્રોજેક્ટ સત્તાવાર રીતે પૂર્ણ થયો નથી, પરંતુ આંતરિક રીતે નક્કર પરિવર્તનની તૈયારીઓ ચાલી રહી છે. ભારત હવે પોતાના વ્યૂહાત્મક હિતોને સર્વોપરી રાખીને, દેશની વિદેશ નીતિ અને સુરક્ષા નીતિઓ સાથે સુમેળમાં ન હોય તેવા વેપાર સંબંધો પર પુનર્વિચાર કરી રહ્યું છે.
તુર્કીનો બહિષ્કાર દરેક મોરચે ચાલુ છે
ઓલ ઈન્ડિયા સિને વર્કર્સ એસોસિએશન (AICWA) એ ફિલ્મ શૂટિંગ અને સાંસ્કૃતિક સહયોગ માટે તુર્કીયેનો "સંપૂર્ણ બહિષ્કાર" કરવાની જાહેરાત કરી છે. "કોઈ પણ બોલીવુડ કે કોઈ પણ ભારતીય ફિલ્મ પ્રોજેક્ટનું શૂટિંગ તાત્કાલિક અસરથી તુર્કીમાં કરવામાં આવશે નહીં. કોઈપણ ભારતીય નિર્માતા, પ્રોડક્શન હાઉસ, દિગ્દર્શક કે ફાઇનાન્સરને કોઈપણ ફિલ્મ, ટેલિવિઝન કે ડિજિટલ કન્ટેન્ટ પ્રોજેક્ટને તુર્કીમાં લઈ જવાની મંજૂરી આપવામાં આવશે નહીં," AICWA એ X પર જણાવ્યું હતું. તુર્કી કલાકારો અને અન્ય સર્જનાત્મક વ્યાવસાયિકો સાથે કોઈપણ સહયોગ સમાપ્ત કરવા પણ વિનંતી કરવામાં આવી હતી.
તુર્કી ઉત્પાદનોનો વેપાર કરતા ભારતીય વેપારીઓ પણ તુર્કી ઉત્પાદનોને દુકાનોથી દૂર રાખવાના આહવાનમાં જોડાયા છે. એશિયાના સૌથી મોટા માર્બલ નિકાસ કેન્દ્ર ઉદયપુરના માર્બલ પ્રોસેસર્સ એસોસિએશનએ તુર્કીમાંથી માર્બલની આયાત પર પ્રતિબંધ મૂક્યો છે, જે ભારતના 70% પુરવઠા માટે જવાબદાર છે.
તેવી જ રીતે, પુણેના ફળ વેપારીઓએ તુર્કીથી સફરજનની આયાત બંધ કરી દીધી છે અને હિમાચલ પ્રદેશ, ઉત્તરાખંડ અને ઈરાનથી સફરજનની આયાત શરૂ કરી દીધી છે. જો ભારત તુર્કી સાથે વેપાર અને વાણિજ્યનો બહિષ્કાર કરવાનું ચાલુ રાખે છે, તો તે તુર્કી માટે સમસ્યાઓ ઊભી કરી શકે છે. નાણાકીય વર્ષ 2023-24 સુધીમાં, ભારત અને તુર્કી વચ્ચે દ્વિપક્ષીય વેપાર આશરે $10.43 બિલિયન થવાનો અંદાજ છે, જેમાં ભારત $6.65 બિલિયનના માલની નિકાસ કરીને અને બદલામાં $3.78 બિલિયનની આયાત કરીને વેપાર સરપ્લસનો આનંદ માણી રહ્યું છે. તુર્કીમાં ભારતની મુખ્ય નિકાસમાં ખનિજ ઇંધણ, ઇલેક્ટ્રિકલ મશીનરી, ઓટોમોટિવ ઘટકો, કાર્બનિક રસાયણો, ફાર્માસ્યુટિકલ્સ, કાપડ અને લોખંડ અને સ્ટીલનો સમાવેશ થાય છે. ભારત તુર્કીમાંથી માર્બલ, સોનું, સફરજન, ખનિજ તેલ, રસાયણો અને લોખંડ અને સ્ટીલની આયાત કરે છે.
