જગતમાં કેટલા જ્વાળામુખી ભયાનક છે?

ઇથિયોપિયાનો એક નિષ્ક્રિય જ્વાળામુખી અચાનક ફાટ્યો અને એને લીધે ભારતનાં ઍર-સર્વિસ તથા વાતાવરણને અસર થઈ. આ નિમિત્તે જાણીએ

૧૨,૦૦૦ વર્ષ પછી ઇથિયોપિયાનો હેલી ગબ્બી જ્વાળામુખી થોડા દિવસ પહેલાં ફાટ્યો ત્યારે એની રાખ ૧૫ કિલોમીટર સુધી ઊંચી ઊછળી હતી.

હૉર્ન ઑફ આફ્રિકા... આવું કંઈક સાંભળ્યું છે? નહીં સાંભળ્યું હોય તો પણ વાંધો નહીં, અમે જણાવી દઈએ. તમે વર્લ્ડ મૅપમાં આફ્રિકાનો નકશો જોશો તો એનો એક ધારદાર હિસ્સો ભારત તરફ ઇશારો કરી રહ્યો હોય એવો દેખાશે. એ જ હિસ્સો હૉર્ન ઑફ આફ્રિકા તરીકે ઓળખાય છે. એનું આવું નામ પડવાનું કારણ છે એનો આકાર. ધ્યાનથી જોશો તો આફ્રિકાનો એ હિસ્સો ગેંડાના શીંગડા જેવો દેખાય છે. આથી જ એને હૉર્ન ઑફ આફ્રિકા કહેવામાં આવે છે. એમાં એક દેશ આવેલો છે ઇથિયોપિયા. ૨૩ નવેમ્બરે એ જ ઇથિયોપિયામાં ઐતિહાસિક ઘટના બની. એના ઉત્તરપૂર્વ વિસ્તારમાં આવેલો ‘હેલી ગબ્બી’ નામનો નિષ્ક્રિય જ્વાળામુખી અચાનક ધરતીનું પેટાળ ફાડીને જમીની સ્તર પર ફાટી નીકળ્યો.
૧૨,૦૦૦ વર્ષ... અર્થાત્ અંદાજે પ્રભુ શ્રી રામચંદ્રજીના જીવનકાળની આસપાસનો સમય. રામાયણ મહાન ભારતભૂમિ પર ઘટિત થયું હતું અંદાજે ૧૨,૪૫૦ વર્ષ પહેલાં અને આ જ્વાળામુખી છેલ્લે ફાટ્યો હતો એ ઘટના અને હમણાં ફાટ્યો એ ઘટના વચ્ચેનો સમય લગભગ ૧૨,૦૦૦ વર્ષ. એને કારણે એની રાખ અને સલ્ફર ડાયોક્સાઇડ ગૅસના ધુમાડાનાં એટલાં વિશાળ વાદળો સર્જાયાં જે અંદાજે ૧૫ કિલોમીટર સુધીની ઊંચાઈએ પહોંચ્યાં એટલું જ નહીં, ત્યાર બાદ પશ્ચિમ દિશા તરફથી આવતા પવનોને કારણે લાલ સમુદ્ર, યમન વગેરે બધો જ પ્રદેશ પોતાની આગોશમાં લઈને અરબી સમુદ્ર તરફ આગળ વધ્યાં અને ૪૫૦૦ કિલોમીટર દૂર એવા ભારત સુધી પણ વિસ્તરી ગયાં. વાત અહીં જ પૂરી નથી થતી. ભારતથી ઊડતો ધુમાડો અને સલ્ફર ડાયોક્સાઇડ ગૅસ ચીન તરફ આગળ વધ્યા અને રસ્તામાં ભારતની અનેક ફલાઇટ્સ લેટ અથવા કૅન્સલ કરાવતા ગયા.

હેલી ગબ્બીની રાખ ઊડતી-ઊડતી છેક હજારો કિલોમીટર દૂર ભારતની રાજધાની દિલ્હી સુધી આવી પહોંચી હતી.

ADVERTISEMENT

ખેર, મહાશય જ્વાળામુખીનો એટલો આભાર માનવો રહ્યો કે ભારતના હવામાન ખાતાએ જે પ્રમાણેના નુકસાનનો અંદાજ મૂક્યો હતો એટલી મોટી અસર ભારતમાં થઈ નહીં. જોકે જે રીતે આ સુષુપ્ત જ્વાળામુખીના ફાટવાથી ધુમાડાના ગોટેગોટા ઊડ્યા એ જ રીતે એ આપણામાં જિજ્ઞાસાનાં વાદળો સર્જી ગયા કે વિશ્વમાં આવા કેટલા જ્વાળામુખીઓ છે જેમને આપણે ભયાનકની કૅટેગરીમાં મૂકી શકીએ? વિશ્વના એવા કયા જ્વાળામુખીઓ છે જેમણે હમણાં સુધીમાં મોટા પાયે નુકસાન કર્યું હોય? ઊભા રહો, ઊભા રહો, આ તો જિજ્ઞાસાનાં વાદળ છે સાહેબ. આમ એક-બે પ્રશ્નથી પૂરાં થાય એમ થોડું છે? છેલ્લા એક દાયકામાં આખા વિશ્વમાં આવા કેટલા જ્વાળામુખીઓ ફાટ્યા હશે? અરે, ભારતમાં કેટલા જ્વાળામુખીઓ છે એ પણ ક્યાં વિગતે આપણને ખબર છે? તો એ વિશે પણ જિજ્ઞાસા તો જાગે કે નહીં? આમ તો બીજા અનેક પ્રશ્નો થતા જ હોય, પણ હાલ પૂરતું આ પ્રશ્નોનો નિવેડો લાવીએ. પછીની વાત પછી.

જ્વાળામુખી જરૂરી પણ છે 

જ્વાળામુખી તો ભયાનક અને માણસખાઉ જ છે એવું ન માની લેવું જોઈએ. છે. એનાથી પારાવાર નુકસાન થાય છે એ કબૂલ, પરંતુ એની સામે જ જ્વાળામુખી નાનો-મોટો ફાયદો કરનારા પણ છે જ. જેમ કે વિશ્વના અનેક જ્વાળામુખી એવા છે જે એમની આસપાસની હજારો કિલોમીટરની જમીનને અત્યંત ફળદ્રુપ બનાવી દેતા હોય છે. અનેક એવા વૉલ્કેનોઝ પણ છે જેમની રાખ કે લાવાનો પ્રવાહ અનેકાનેક ખનિજ કે મેટલ્સ કે બીજી અમૂલ્ય ચીજોને ધરતીની ઉપરી લેયર સુધી લઈ આવતા હોય છે. એટલું જ નહીં, જ્વાળામુખી બીજી દૃષ્ટિએ જોઈએ તો કુદરતના નવસર્જનનું પણ એક માધ્યમ પૂરું પાડે છે. જ્યારે-જ્યારે કુદરતને લાગે કે ધરતી કે સમુદ્રના પેટાળની કે ઉપરી સપાટીની સંરચનામાં હવે બદલાવની જરૂર છે અથવા કેટલાંક જરૂરી રસાયણો કે કચરાને કે ઉપયોગી ધનસંપદાને બહાર કાઢી નાખવાની જરૂર છે ત્યારે-ત્યારે એ જ્વાળામુખી સ્વરૂપે પોતાનું એ જરૂરી કાર્ય પૂર્ણ કરી લેતું હોય છે. આથી જ કહીએ તો વૉલ્કેનો એક દૃષ્ટિએ અભિશાપરૂપ પણ છે અને આશીર્વાદરૂપ પણ.

રિપબ્લિક ઑફ કૉન્ગોમાં માઉન્ટ નિયારાગૉન્ગો જ્વાળામુખી ૨૦૦૨માં ફાટ્યો ત્યારે ૨૪૫ લોકોને ભરખી ગયો હતો. આસપાસના વિસ્તારોમાં ફેલાયેલા લાવાને ઠંડો પડતાં લગભગ ત્રણ મહિના લાગ્યા હતા.

વિશ્વમાં આવા કેટલા જ્વાળામુખીઓ છે જે ભયાનક ગણાવી શકાય?

તો એ માટે સૌથી પહેલાં તો એ જાણવું પડે કે આખા વિશ્વમાં કુલ કેટલા જ્વાળામુખી છે? તમે નહીં માનો પણ છેલ્લાં ૧૦,૦૦૦ વર્ષના ઇતિહાસને ધ્યાનમાં લઈએ તો આખા વિશ્વમાં અંદાજે ૧૩૫૦થી ૧૫૦૦ જેટલા જ્વાળામુખી છે અને આ આંકડો માત્ર જમીન પર મોજૂદ અને સક્રિય જ્વાળામુખીનો છે. આ સિવાય સમુદ્રમાં જેટલા છે એ તો અલગ. આ ૧૩૫૦થી ૧૫૦૦ જ્વાળામુખીઓમાંથી લગભગ પચાસથી ૭૦ જેટલા એવા છે જે સરેરાશ દર વર્ષે ફાટે છે અથવા એમ કહો કે એમાંથી લાવા કે ગૅસ કે ધુમાડો છાશવારે નીકળતા રહે છે. હમણાં સુધીની રેકૉર્ડેડ માહિતીની વાત કરીએ તો ઇતિહાસના ગર્ભમાં લગભગ ૫૦૦ જેટલા જ્વાળામુખીઓ ફાટી ચૂક્યા હોવાનું નોંધાયું છે. એમાંના મોટા ભાગના પૅસિફિક રિંગ ઑફ ફાયર તરીકે ઓળખાતા વિસ્તારમાં છે. અર્થાત્, ટેક્ટોનિક પ્લેટ બાઉન્ડરીઝ. આ સિવાય મધ્ય ઍટલાન્ટિક સમુદ્રમાં પણ અનેક જ્વાળામુખીઓ છે, પરંતુ આજ સુધી એમાંના મોટા ભાગના જ્વાળામુખીનું ઝીણવટપૂર્વક નિરીક્ષણ કરાયું નથી કે અભ્યાસ પણ થયો નથી. 
આખા વિશ્વમાં અંદાજે ૮૦ કરોડ જેટલા લોકો આવા સક્રિય જ્વાળામુખીથી માત્ર ૧૦૦ કિલોમીટરના અંતરે વસ્યા છે, જીવી રહ્યા છે. આ આંકડો એ જ્વાળામુખીથી થનારા અંદાજિત નુકસાનનો ભય વધારી દે છે. થોડા હજી વધુ ઊંડા ઊતરીએ તો ઇન્ટરનૅશનલ અસોસિએશન ઑફ વૉલ્કેનોલૉજી ઍન્ડ કેમિસ્ટ્રી ઑફ ધ અર્થ્સ ઇન્ટીરિયર (IAVCEI)એ આખા વિશ્વના કુલ ૧૬ જ્વાળામુખીને ‘ડેકેડ વૉલ્કેનોઝ’ની કૅટેગરીમાં મૂક્યા છે. અર્થાત્, આ સોળેસોળ જ્વાળામુખીઓને એમની ભૂતકાળની ભયંકરતાને કારણે ડેડલી અથવા ડેન્જરસની કૅટેગરીમાં મૂકવામાં આવ્યા છે. એમાં મુખ્યત્વે ગણાવીએ તો ઇટલીના વિસુવિયસ પર્વત પરનો જ્વાળામુખી, ઇન્ડોનેશિયાનો માઉન્ટ મેરાપી વૉલ્કેનો અને અમેરિકાના પર્વત પર બિરાજમાન થયેલો માઉન્ટ રેઇનીઅર જ્વાળામુખી. યાદીના ૧૬ જ્વાળામુખીઓમાં પણ આ ૩ સૌથી વધુ ડેન્જરસ વૉલ્કેનોઝ છે.
હવે આ ડેન્જરસની જે કૅટેગરી છે એ માત્ર જ્વાળામુખીના આકાર કે એના નુકસાન કરી શકવાના પાવરના આધારે જ નક્કી નથી થતી, પરંતુ એના સ્વભાવ અને પર્સનાલિટીના આધારે પણ નક્કી થાય છે. જેમ કે જે-તે વૉલ્કેનોની ફાટવાની રીત. કેટલાક જ્વાળામુખી એવા હોય છે જે ઝડપથી વહેતા ગરમ પાયરોક્લાસ્ટિક (લાવા) ઓકતા હોય છે. માઉન્ટ પેલેનો જ્વાળામુખી આવો જ એક જ્વાળામુખી છે, જ્યારે બીજા કેટલાક વૉલ્કેનિક મડફ્લો એટલે કે ભયાનક ઝેરી પ્રવાહી ઓકતા હોય છે. એમાં નેવાડાના ડેલ રુઇસને ગણાવી શકાય. આવા જ્વાળામુખી મોટા પાયે ભયાનકતા સર્જતા હોય છે. 

ભારતમાં એકમાત્ર સક્રિય જ્વાળામુખી બૅરન આઇલૅન્ડ પર છે જે છાશવારે થોડી-થોડી રાખ ફૂંકતો રહ્યો છે. હજી ગયા મહિને જ એમાંથી બે દિવસ સુધી રાખ ઊડી હતી.

ભારતમાં પણ જ્વાળામુખી છે?

ભારત પોતાની ભૂમિમાતાના ખોળામાં લગભગ ૭ જેટલા જ્વાળામુખી સંગોપીને જીવી રહ્યું છે. એમાંથી માત્ર એક સક્રિય જ્વાળામુખી છે અને બાકીના નિષ્ક્રિય. જે એકમાત્ર સક્રિય વૉલ્કેનો ભારતમાં છે એનું નામ છે બૅરન વૉલ્કેનો જે ભારતના સમુદ્રી છેડે આંદામાન આઇલૅન્ડમાં સ્થિત છે. ત્યાં ૨૦૧૮માં એક વિસ્ફોટ પણ થયો હતો. બીજો જે મુખ્ય જ્વાળામુખી ગણાવાય છે તે છે નારકોંડમ. જોકે આ સુષુપ્ત વૉલ્કેનો છે, પણ એય સ્થિત તો આંદામાન-નિકોબાર આઇલૅન્ડ પર જ છે. 
આ સિવાય પણ કેટલાક જ્વાળામુખી છે જે ક્યાં તો સુષુપ્ત છે, ક્યાં લગભગ લગભગ વિલુપ્ત થઈ ચૂક્યા છે. ગુજરાતના ઢીનોઘર ડુંગરે એક સુષુપ્ત જ્વાળામુખી છે તો બીજો એક હરિયાણાની ધોસી હિલ પર. આ સિવાય ડેક્કન ટ્રૅપ્સ અને ટોશન હિલ્સને પણ ભારતના વૉલ્કેનોઝ તરીકે ગણાવાય છે. જોકે શુભાશિષ જેવી વાત એ છે કે ભારતના મોટા ભાગના જ્વાળામુખી સુષુપ્ત અથવા વિલુપ્ત થઈ ચૂકેલા વૉલ્કેનોઝ છે.

બીજી કૅટેગરી જે-તે જ્વાળામુખીની આસપાસ વસતા જીવોના આધારે પણ નક્કી થાય છે. ધારો કે કોઈ જ્વાળામુખીથી થોડા અંતરે જ માનવવસ્તી હોય કે જંગલ હોય જ્યાં અનેક જીવો વસતા હોય તો એવા સંજોગોમાં જે-તે જ્વાળામુખીમાં થયેલો નાનકડો વિસ્ફોટ પણ ભયાનક તારાજી સર્જી શકે છે. આ પ્રકારના ભયાનક વૉલ્કેનોની યાદીમાં અલાસ્કાનો નોવારૂપતા ગણાવી શકાય જે ૧૯૧૨ની સાલમાં ફાટ્યો હતો, પણ નસીબ સંજોગે કોઈને પણ જીવનું નુકસાન થયું નહોતું. જોકે આ પ્રકારના વૉલ્કેનોનું ઝીણવટપૂર્વકનું નિરીક્ષણ મોટી તારાજી ઘટાડી દેતું હોય છે. જેમ કે માઉન્ટ પિનાટ્યુબો પર થતા રહેલા ક્લોઝ મૉનિટરિંગને કારણે ૧૯૯૧ની સાલમાં હજારો જિંદગીઓને નુકસાન થવા પહેલાં જ બચાવી લેવામાં આવી હતી. સમયસર એ જ્વાળામુખીના ફાટવાનો અંદાજ મેળવી લેવામાં આવ્યો હતો અને આસપાસના લોકોનું ઇવૅક્યુએશન કરી લેવામાં આવ્યું હતું. હવે બીજા પ્રશ્ન પર આવીએ તો વિશ્વના એવા કયા જ્વાળામુખી છે જેમણે હમણાં સુધીમાં મોટા પાયે નુકસાન કર્યું હોય?

જ્વાળામુખીઓ જેમણે મોટા પાયે નુકસાન કર્યું

યાદીનો પહેલો ક્રમાંક આજથી ૧૧૦ વર્ષ પહેલાં ફાટેલા ઇન્ડોનેશિયાના માઉન્ટ ટમ્બોરાના જ્વાળામુખીને આપવો પડે. ધારણા મૂકી શકો કે આ જ્વાળામુખીના ફાટવાથી કેટલું નુકસાન થયું હશે? અંદાજે ૭૧,૦૦૦થી ૨,૫૦,૦૦૦ લોકોએ પોતાનો જીવ ગુમાવ્યો હતો. ત્યાર બાદ ૧૮૮૩માં ઇન્ડોનેશિયાનો જ ક્રાકાટોઆ જ્વાળામુખી ફાટવાથી ૩૬,૦૦૦ કરતાં વધુ લોકો મૃત્યુ પામ્યા હતા. ત્યાર બાદ માઉન્ટ પેલે. એના વિશે આપણે ડેન્જરસ કૅટેગરીની વાત કરી ત્યારે પણ ઉલ્લેખ કર્યો હતો. ૧૯૦૨ની સાલમાં માઉન્ટ પેલે જ્વાળામુખી ફાટ્યો અને ૩૦,૦૦૦ લોકોએ પોતાનો જીવ ગુમાવ્યો હતો. એ જ વર્ષમાં ગ્વાટમાલામાં સૅન્ટા મારિયા વૉલ્કેનો ફાટ્યો હતો જેને કારણે ૬૦૦૦ લોકો મરી ગયા હતા. ત્યાર બાદ ૧૯૮૫ની સાલ અર્થાત્ માઉન્ટ પેલે ફાટ્યાનાં ૮૩ વર્ષ બાદ નેવાડો ડેલ રુઇસને કારણે લગભગ ૪૫,૦૦૦ લોકો પ્રભાવિત થયા જેમાંથી ૨૩,૦૦૦ જેટલા લોકોએ પોતાનો જીવ ગુમાવ્યો હતો. 
હવે બહુ દૂરના ભૂતકાળ તરફ નહીં અને નજીકના ભૂતકાળમાં એક ડોકિયું કરીએ તો ૨૦૦૨ની સાલમાં ડેમોક્રૅટિક રિપબ્લિક ઑફ કૉન્ગોમાં થયેલો જ્વાળામુખી વિસ્ફોટ નિયારાગોન્ગો ૨૪૫ લોકોને ભરખી ગયો હતો. અરે, ૨૦૧૦નું જ વર્ષ લઈ લોને. જ્યારે ઇન્ડોનેશિયામાં માઉન્ટ મેરાપી ગુસ્સે ભરાયો અને ૩૫૩ લોકોને વણમાગ્યા મૃત્યુનો શ્રાપ આપી ગયો. ૨૦૧૪નું એ વર્ષ જ્યારે જપાનનો જ્વાળામુખી માઉન્ટ ઓન્તાકે પણ માણસખાઉ બન્યો અને ૬૩ લોકોએ પોતાની જિંદગી ગુમાવી. ૨૦૧૮ની સાલમાં ફરી એક વાર બે-બે જ્વાળામુખી ફાટ્યા. એમાંનો એક ઇન્ડોનેશિયાનો જ અનક ક્રાકોટા ફાટ્યો અને એ ન માત્ર ૪૨૬ લોકોને ભરખી ગયો, એને કારણે સ્યુનડા સુનામી પણ સર્જાઈ હતી. એ જ વર્ષે મધ્ય અમેરિકાના ગ્વાટમાલાના વૉલ્કન દે ફ્યુગોના ઇરપ્શનને કારણે ૧૯૦ લોકોનો જીવ ગયો અને ૧૯૦૦ માણસો પ્રભાવિત થયા હતા.

ઇન્ડોનેશિયામાં માઉન્ટ મેરાપી પર જ્વાળામુખી અત્યારે પણ સક્રિય છે અને લાવા ઓકી રહ્યો છે.

હવે તો થોડે દૂર નહીં પણ અહીં હમણાંનો જ સાવ નજીકનો ભૂતકાળ તપાસીએ તો ૨૦૨૦ની સાલ અને ફિલિપીન્સ નામનો દેશ જ્યાં તાલ જ્વાળામુખી ૩૯ લોકોને ભરખી ગયો હતો. ૨૦૨૧નું વર્ષ જ્યારે કૉન્ગોના માઉન્ટ નિયારાગોન્ગોએ ફરી રાક્ષસી સ્વરૂપ ધારણ કર્યું અને ૩૨ લોકો મૃત્યુ પામ્યા. ૨૦૨૩માં ફરી એક વાર ઇન્ડોનેશિયાના માઉન્ટ મેરાપીમાંથી મૃત્યુની અગનજ્વાળાઓ ઊઠી અને ૨૩ લોકોને પોતાની આગોશમાં લઈ લીધા. ૨૦૨૪માં એટલે હજી ગયા વર્ષે ઇન્ડોનેશિયાના જ લેવોતોબી વૉલ્કેનોને કારણે ૧૦ લોકોએ જીવ ગુમાવ્યો હતો.
આટલું વાંચતાં જ જ્વાળામુખીના રાક્ષસીપણાથી હાંફ ચડે એવું છે, પણ એક વાત કહીએ? છેલ્લા એક દાયકામાં ફાટેલા જ્વાળામુખીઓને કારણે થયેલું નુકસાન ભૂતકાળમાં થયેલા નુકસાન કરતાં ખરેખર ઘટ્યું છે. એનું એક કારણ કદાચ એ હોઈ શકે કે હવે ટેક્નૉલૉજી અને અભ્યાસ વધ્યાં છે અને આધુનિક થયાં છે. પણ શું ક્યારેય આપણે એ વિચાર્યું છે કે આમ નિષ્ક્રિય જ્વાળામુખીઓ અચાનક ફાટતા શા કારણે હશે? જમીનની અંદરની કુદરતી સંરચનામાં થતા બદલાવ તો ખરા જ. પેટાળમાં હાજર રસાયણો અને એમની વચ્ચે થતી રાસાયણિક પ્રક્રિયાઓ પણ ખરી. જોકે મહદંશે આપણે પણ આ માટે જવાબદાર છીએ. જમીનના સતત ખનન દ્વારા આપણે જમીનની અંદરનાં રસાયણોનું બૅલૅન્સિંગ બગાડી રહ્યા છીએ. વળી ધન, વૈભવ, સુખ-સગવડ મેળવવાની ઘેલછામાં આપણે કુદરતી ધનસંપદાથી ગરીબ અને સાવ ગરીબ થતા જઈ રહ્યા છીએ. ઝાડ-પાન કાપી નાખી; પર્વતો કાપી કે કોરી નાખી; તેલ, ગૅસ, ખનિજ, મેટલ્સ, કોલસો, લિથિયમ જેવી કંઈકેટલીયે વસ્તુઓ પ્રકૃતિ પાસે લૂંટી લઈને બદલામાં એને માત્ર ગંદવાડ અને પ્રદૂષણ આપતા રહીએ છીએ. તો જમીન પોતાનો ગુસ્સો ધરતીની સતહ પર નહીં ઠાલવે તો બીજે ક્યાં ઠાલવશે?

ત્રણ દિવસ પહેલાં અમેરિકાના હવાઈ ટાપુ પર આવેલો કિલુઆ વૉલ્કેનો ફાટ્યો છે અને આસપાસના વિસ્તારોમાં ધગધગતો લાવા સતત રેલાઈ રહ્યો છે.