બે દિવસ પહેલાં આપણે કેસર અને ચંદન જેવા તિલક માટે વપરાતાં દ્રવ્યોની વાત કરી. આમ તો બધાં જ તિલકદ્રવ્યો બધી જ ઋતુમાં વાપરી શકાય છે
કુંભ મેળો
આપણે તિલકદ્રવ્યો વિશે વાત કરતા હતા, પરંતુ મૌની અમાવસ્યા આવી એમાં એ વિષય અધૂરો રહી ગયો હતો.
બે દિવસ પહેલાં આપણે કેસર અને ચંદન જેવા તિલક માટે વપરાતાં દ્રવ્યોની વાત કરી. આમ તો બધાં જ તિલકદ્રવ્યો બધી જ ઋતુમાં વાપરી શકાય છે, પરંતુ શિયાળામાં કેસર અને ઉનાળામાં ચંદન કેવી રીતે વધુ હિતકારી છે એ પણ જોયું. હવે આજે આપણે ચોમાસામાં વધુ ગુણકારી કુમકુમ અર્થાત્ કંકુ વિશે વાત કરીએ.
ADVERTISEMENT
શુદ્ધ કંકુ હળદર અને ચૂનાના પાણીમાંથી બને છે, થોડો લીંબુનો રસ અને સુગંધ માટે ગુલાબજળ પણ વપરાતું હોય છે. આ બધાના યોગ્ય મિશ્રણથી લાલ રંગનું કંકુ તૈયાર થાય છે. લોહી જેવો લાલ રંગ કલરથેરપીની દૃષ્ટિએ પણ શક્તિ અને શૌર્યવર્ધક છે. ચોમાસામાં બીમારી અને હાડમારીનું પ્રમાણ વધી જતું હોવાથી આપણને વધુ શારીરિક અને માનસિક શક્તિની જરૂર હોય છે.
ગુણોની દૃષ્ટિએ જોઈએ તો કંકુનું મુખ્ય દ્રવ્ય હળદર તો વર્ષોથી આપણે રસોડામાં વાપરીએ છીએે. હાલના વૈજ્ઞાનિક સંશોધન અનુસાર હળદર ઍન્ટિ-બૅક્ટેરિયલ, ઍન્ટિ-વાઇરલ અને ઍન્ટિ-ફંગસ છે. શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિ વધારે છે. બહુ ઓછાં દ્રવ્યો ત્રિદોષશામક હોય છે. હળદર એમાંનું એક દ્રવ્ય છે. આયુર્વેદ પ્રમાણે હળદર કફ, પિત્ત અને વાયુ એમ ત્રણેય પ્રકારના દોષોમાં ગુણકારી છે. હળદરમાં ૭૦ ટકા કાર્બોહાઇડ્રેટ છે જે શક્તિવર્ધક છે.
હળદર ઍન્ટિસેપ્ટિક (જંતુનાશક) છે. વહેતા લોહીને ઝડપની બંધ કરી દેવાનો ગુણ પણ હળદરમાં છે. શરીરમાં ક્યાંક વાગ્યું હોય કે દાઢી છોલતાં લોહી નીકળ્યું હોય તો હળદર દાબી દેવાથી લોહી તરત જ બંધ થઈ જાય છે એ તો બધાએ જ અનુભવ્યું હશે. આમ કરવાથી ઘા પણ જલદી રુઝાઈ જાય છે.
હળદરના હાલના સંશોધન પ્રમાણે એમાં કરક્યુમિન નામનું જે તત્ત્વ છે એ કૅન્સરવિરોધી છે. હળદર ચામડી માટે પણ ગુણકારી છે. એ ચામડીનો વર્ણ તો સુધારે છે, સાથે-સાથે શરીરની દુર્ગંધ પણ દૂર કરે છે. હળદર પ્રીતવર્ધક પણ છે. લગ્ન વખતે વર-કન્યાને પીઠી ચોળવામાં આવે છે એમાં મુખ્ય તત્ત્વ હળદર હોય છે જે પરસ્પરની પ્રીત તો વધારે છે ઉપરાંત લગ્નના દિવસોમાં વર-કન્યા બીમાર ન પડે, તેમની શક્તિ, સ્ફૂર્તિ જળવાઈ રહે એની તકેદારી રાખે છે.
કંકુ બનાવવા માટે હળદર સાથે ચૂનાનું પાણી મિશ્રિત કરવામાં આવે છે એ પણ લાભકારક છે. એ શરીરને જરૂરી એવું કૅલ્શિયમ તો પૂરું પાડે છે ઉપરાંત શરીરમાંથી ગંદકી-વિષદ્રવ્યો દૂર કરવાની શક્તિ ધરાવે છે. મગજ સહિત શરીરના દરેક હાડકાને મજબૂત રાખવામાં કૅલ્શિયમ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. ચૂનાનો વિવેકસરનો ઉપયોગ શરીરમાં કૅલ્શિયમની ઊણ૫ થવા દેતો નથી. ચોમાસામાં આપણી પાચનશક્તિ નબળી પડી જાય છે ત્યારે પણ ચૂનાનું પાણી કામ લાગે છે. ચૂનો પ્રકૃતિએ ઍસિડિક છે. વરસાદના દિવસોમાં ભેજને કારણે શરીરમાં ખોરાક પચાવતાં ઍસિડ મંદ પડી જાય છે ત્યારે ચૂનાનું પાણી એમાં પ્રાણ પૂરે છે, પાચનશક્તિ સુધરે છે. કોઈ નિષ્ણાતની સલાહ લઈ તમારી પ્રકૃતિ અનુસાર તમે રોજ ચૂનામિશ્રિત ગરમ પાણી પીને પાચનને લગતી બીમારી દૂર કરી શકો છો.
હળદર-ચૂના જેવાં શ્રેષ્ઠ દ્રવ્યોથી બનેલું કંકુ લલાટની શોભા તો વધારે જ છે, એની સુગંધ અરોમાથેરપીની ગરજ પણ સારે જ છે સાથે-સાથે તન-મનને સ્વસ્થ રાખવાના ગુણો પણ ધરાવે છે.
તમારે કંકુ-ચાંદલો ન કરવો હોય તો નહીં કરતા ભૈસાબ, પણ જે લોકો આવો સરસ મજાનો ચાંલ્લો કરીને બહાર નીકળે છે એને વેદિયો કહીને ચીડવતા નહીં, પ્લીઝ.
આ ઉપરાંત તિલક તરીકે ભસ્મનો ઉપયોગ ખાસ કરીને સાધુબાવાઓ વધુ કરતા હોય છે. રોજેરોજ ધૂણી ધખાવતાં અને નિત્ય હોમ કરતાં ભસ્મ મળતી રહે છે. જેના વિશે આપણે અગાઉ જાણી ચૂક્યા છીએે. વિવિધ ઔષધીય લાકડાં (સમિધ), શ્રીફળ (નારિયેળ), ગાયનું છાણ અને ઘીનું દહન થયા બાદ જે ભસ્મ મળે છે એમાં તન-મનને સ્વસ્થ રાખતા ગુણો હોય જ એમાં નવાઈ નથી. સામાન્ય જનતા તો ફક્ત મસ્તક પર વિવિધ દ્રવ્યોનું તિલક કરે છે, પણ સાધુ-સંતો પૂજા સમયે શરીરમાં સાત ચક્રો જે સ્થાન પર આવેલાં છે એ દરેક સ્થાને આ દ્રવ્યોનું લેપન કરે છે એ વિશે પણ આગળ જાણીશું.
(ક્રમશ:)
