એક્સપર્ટ સાથે વાત કરીએ કે મહિલાઓ જે હૉટ ફ્લૅશિસનો અનુભવ કરે છે એ શું છે અને મહિલાઓએ શું તકેદારી રાખવી જોઈએ
પ્રતીકાત્મક તસવીર
ટ્વિન્કલ ખન્નાએ તાજેતરમાં તેના એક ફોટો સાથે ફની વાત લખી છે. ફોટોમાં તે તેના કૂતરા સાથે બેઠી છે અને પોસ્ટમાં કંઈક આવું લખ્યું છે ઃ હું પોતાના હૉટ ફ્લૅશ સાથે અને કૂતરો તેની કાનની ખંજવાળ સાથે ઝૂઝી રહ્યાં છીએ. એક્સપર્ટ સાથે વાત કરીએ કે મહિલાઓ જે હૉટ ફ્લૅશિસનો અનુભવ કરે છે એ શું છે અને મહિલાઓએ શું તકેદારી રાખવી જોઈએ જેથી તેઓ પોતાના રોજિંદા જીવનને સારી રીતે મૅનેજ કરી શકે
લોકલ ટ્રેનમાં કે ઑફિસના ડેસ્ક પર મહિલાઓ એક નાનો પંખો રાખતી હોય છે અને આપણે તેમને એ નાનો પંખો ચહેરા પાસે રાખીને રાહત લેતી જોઈ છે. એ સિવાય જે જગ્યાએ AC ન હોય એ જગ્યાએ મહિલાઓ જવાનું ટાળતી હોય છે. એવું નથી કે તેમને લક્ઝરી જોઈએ છે. હકીકત એ છે કે ઉંમરના અમુક પડાવમાં તેમનાથી ગરમી સહન નથી થતી હોતી. મહિલાઓ આ પરિસ્થિતિથી અજાણ હોય છે પરંતુ આ સમસ્યાને હૉટ ફ્લૅશિસ કે ફ્લશિસ કહેવાય છે. ફ્લૅશિસ અને ફ્લશિસ બન્ને શબ્દો આ પરિસ્થિતિ માટે વપરાય છે. ટ્વિન્કલ ખન્નાએ તેના ઇન્સ્ટાગ્રામ પર થોડા સમય પહેલાં શૅર કર્યું કે તેને હૉટ ફ્લૅશિસની સમસ્યા છે. ત્યારે આપણે એક્સપર્ટ પાસેથી જાણીએ કે આ હૉટ ફ્લૅશિસ શું છે અને એની સારવાર કેવી રીતે કરવી? શું હૉટ ફ્લૅશિસ માત્ર મહિલાઓમાં જ થાય છે કે પુરુષોમાં પણ થઈ શકે છે એ પણ જાણીએ.
ADVERTISEMENT
હૉટ ફ્લૅશિસ શું છે?
માટુંગામાં છેલ્લાં ૧૮ કરતાં વધારે વર્ષથી ભોજાણી ક્લિનિકમાં તેમ જ મુંબઈની જાણીતી હૉસ્પિટલમાં કન્સલ્ટન્ટ તરીકે પ્રૅક્ટિસ કરતા ઑબ્સ્ટેટ્રિક્સ, ઇન્ફર્ટિલિટી સ્પેશ્યલિસ્ટ અને ગાયનેકોલૉજિસ્ટ ડૉ. પુનિત ભોજાણી કહે છે, ‘હૉટ ફ્લૅશ શબ્દ જ સમજો. હૉટ એટલે ગરમ અને ફ્લૅશ એટલે અચાનક જ ઝટકામાં આવે, તો સાદી ભાષામાં અચાનક જ ગરમી થાય; પછી ભલે તમે ACવાળા રૂમમાં હો. આવા વાતાવરણમાં બધા જ કમ્ફર્ટેબલ હોય, પરંતુ તમારા અપર બૉડીના ભાગ જેમ કે ચહેરા પર કે છાતી પર અત્યંત ગરમાવાનો અનુભવ થાય અને પરસેવો થવા લાગે. આ ચિહ્નો પેરિમેનોપૉઝ એટલે કે મેનોપૉઝનાં અમુક વર્ષો પહેલાંના પિરિયડનાં, મેનોપૉઝનાં અને અમુકમાં પોસ્ટ-મેનોપૉઝનાં છે. આ થવાનું કારણ છે ઉંમર સાથે મહિલાઓના શરીરમાં આવતા બદલાવ. ઓવરી એટલે કે અંડાશયમાંથી એસ્ટ્રોજન નામના હૉર્મોનનું પ્રમાણ ઘટતું જાય છે અને મેનોપૉઝ પછી એકદમ ઓછું થઈ જતું હોય છે, જેને કારણે આ હૉટ ફ્લૅશિસ થતા હોય છે. મોટા ભાગના લોકોને દિવસ દરમ્યાન હૉટ ફ્લૅશિસનો અનુભવ થતો હોય છે અને અમુક લોકોને રાત્રે આવી રીતે ગરમાવાનો અનુભવ થતો હોય છે જેને નાઇટ સ્વેટ (રાત્રે અચાનક શરીરમાં ગરમીના લીધે પરસેવો થઈ જવો) કહેવાય છે.’
શું હૉટ ફ્લૅશિસ માત્ર
મેનોપૉઝમાં જ થાય?
મુખ્યત્વે મેનોપૉઝના તબક્કામાં જ મહિલાઓને થતા હોય છે. પરંતુ ધારો કે કોઈ મહિલા પેશન્ટને બ્લડપ્રેશરની કે હાર્ટની દવા ચાલુ હોય તો પણ આ પ્રૉબ્લેમ થઈ શકે છે અને થાઇરૉઇડ જેવી સમસ્યા હોય અને તેમની દવા સ્ટેરૉઇડ-આધારિત હોય તો પણ હૉટ ફ્લૅશિસ થઈ શકે છે. મેડિકલ કન્ડિશન સિવાય સ્થૂળતા પણ આનું કારણ બની શકે છે. એ સિવાય કોઈને સ્મોકિંગની આદત હોય તો એ પણ આ પરિસ્થિતિ ટ્રિગર કરી શકે છે.
કેટલો સમય હૉટ ફ્લૅશિસ રહે છે?
ફ્લૅશિસ એકદમ એના નામની જેમ અચાનક જ આવે એટલે કે એપિસોડની જેમ આવે. શરૂ થાય એટલે પહેલાં ૩૦ સેકન્ડ, પછી ૧ મિનિટ, બે મિનિટ એમ પાંચ મિનિટ સુધી રહે છે એમ જણાવતાં ડૉ. પુનિત કહે છે, ‘આવા એપિસોડ બધાને તો નહીં પરંતુ અમુક પેશન્ટને દિવસમાં ૭થી ૮ આવી શકે છે. આ એપિસોડનું એવું છે માનો કે આજે આવ્યું, કાલે ન પણ આવ્યું પછી પાછું બીજા દિવસે આવ્યું એટલે કોઈ નિશ્ચિત સમય નથી હોતો. જ્યારે આ એપિસોડ આવે ત્યારે શરીરમાં બ્લડ-વેસલ એટલે કે રક્તવાહિનીઓ સમય પૂરતી ફૂલી જાય એટલે ઇન્ટેન્સ હીટ એટલે કે અત્યંત ગરમીનો અનુભવ થાય છે. અમુક લોકોને આ અનુભવ થયા પછી તરત જ ઠંડી પણ લાગે, જેને ચિલ્સ કહેવાય છે. આવા એપિસોડ પેશન્ટમાં પાંચથી ૧૦ વર્ષ સુધી રહી શકે છે. મેનોપૉઝ પહેલાંના ત્રણ-ચાર વર્ષ અને મેનોપૉઝ પછી ત્રણ-ચાર વર્ષ આ સમસ્યા પરેશાન કરી શકે છે. તમે એમ પૂછો કે આ સમસ્યાને લઈને મહિલાઓમાં ગેરમાન્યતા છે તો હું એમ કહીશ કે ગેરમાન્યતા તો નહીં પરંતુ જાગૃતતા જ નથી. આ એટલુંબધું સામાન્ય છે કે દર ચારમાંથી ૩ મેનોપૉઝલ મહિલાઓને થતું હોય છે અને તેમને ખ્યાલ જ નથી હોતો. સામાન્ય રીતે તેમને લાગતું હોય છે કે વાતાવરણને લીધે માત્ર તેમને જ વધારે ગરમી લાગી રહી છે.’
રોજિંદા જીવનને કેવી રીતે હેલ્ધી રાખી શકો?
જ્યારે આવા એપિસોડ આવે ત્યારે રાતની ઊંઘમાં ખલેલ પડતી હોય છે, દિવસના કામમાં અડચણો આવતી હોય છે. તમે પોતે આ સમસ્યા બાબતે ઘરે કેવી રીતે કાળજી રાખો એ વિશે ડૉ. પુનિત કહે છે, ‘જ્યારે હૉટ ફ્લૅશિસનો ખ્યાલ આવે ત્યારે સ્પાઇસી ફૂડ અવગણવું જોઈએ. એ સિવાય વધેલા વજનને કન્ટ્રોલમાં લેવાની કોશિશ કરવી અને જો સ્મોકિંગની આદત હોય તો એને છોડવી. તમે લાઇફસ્ટાઇલમાં બદલાવ લાવીને યોગ અને મેડિટેશનનો ઉમેરો કરી શકો છો. ડ્રેસિંગમાં જો તમે ઘણાબધા લેયર પહેરતા હો તો એના બદલે કૉટનનાં ઢીલાં વસ્ત્રોનો ઉમેરો કરો અને લેયર્સ ઓછા કરો. એ સિવાય ૪૦ વર્ષ પછી તમારે આહારમાં ખાસ ધ્યાન રાખવું. તમારા શરીરમાં વિટામિન D અને કૅલ્શિયમનું ખાસ ધ્યાન રાખવું. તમારા આહારમાં ડેરી-પ્રોડક્ટ્સ એટલે કે દૂધ, દહીં અને પનીર લેવાં જોઈએ. એવું કહેવાય છે કે અમુક ખાદ્ય પદાર્થોમાં ફાયટોએસ્ટ્રોજન એટલે કે પ્લાન્ટ-બેઝ્ડ એસ્ટ્રોજન હોય છે જેમાં સોયાબીન, ફ્લૅક્સ સીડ્સ (અળસી), ચેસ્ટબેરી (ગુજરાતીમાં નગોડ વનસ્પતિ - એનાં પાનનો ઉપયોગ દવા તરીકે કરવામાં આવે છે)નો સમાવેશ થાય છે.’
મહિલાઓને જો તીવ્ર હૉટ ફ્લૅશિસ હોય તો ગભરાયા વગર મેડિક્લ એક્સપર્ટની સલાહ લેવી જોઈએ. ડૉ પુનિત કહે છે, ‘એ માટે હૉર્મોન રિપ્લેસમેન્ટ થેરપી, જેને આજે મેનોપૉઝલ હૉર્મોન થેરપી કહેવામાં આવે છે એનો સહારો લઈ શકો છો. ઘણા લોકોને ગેરમાન્યતા છે કે એસ્ટ્રોજન લેવાથી કૅન્સર થઈ જાય અને અન્ય પ્રૉબ્લેમ થાય, પરંતુ એવું નથી. હા, તમે જાતે આ થેરપી શરૂ ન કરી શકો. એ ડૉક્ટરની દેખરેખ હેઠળ જ થવી જોઈએ. કોઈ પણ ડૉક્ટર તમને ટૂંક સમય માટે અને યોગ્ય ડોઝ જ આપશે એટલે ચિંતા કરવાની જરૂર નથી. આ થેરપીથી તમારાં એક-બે વર્ષ આરામદાયક થઈ જશે. મેનોપૉઝની સમસ્યાઓ હૉટ ફ્લૅશિસ, નાઇટ સ્વેટ, વજાઇનલ ડ્રાયનેસ (શુષ્ક યોનિની સમસ્યા)માં આ થેરપી બહુ સારી રીતે કામ કરે છે.’
ધ્યાનમાં રાખવા જેવું
હૉટ ફ્લૅશિસ મેનોપૉઝનું એક ચિહ્ન છે તો એક ગાયનેક તરીકે ડૉ. પુનિત મહિલાઓને વિનંતી કરતા હોય છે કે ‘મેનોપૉઝના કોઈ પણ ચિહ્નની અવગણના ન કરવી. જેમ કે મહિલાઓને ત્રીસીમાં હેવી પિરિયડ્સ આવે તો ચલાવી લઈએ પરંતુ પેરિમેનોપૉઝ કે મેનોપૉઝ પછી જો બ્લીડિંગ કે હેવી પિરિયડ્સનો અનુભવ થાય તો અચૂક જ ડૉક્ટરની સલાહ લેવી, કારણ કે એ શરીરની કોઈ આંતરિક ગંભીર સમસ્યાનું ચિહ્ન હોઈ શકે છે. ૪૦ વર્ષ પછી મહિલાઓએ પૅપ સ્મિઅર (ગર્ભાશયની ચકાસણી) દર ૩ વર્ષે અને મૅમોગ્રાફીની ટેસ્ટ (સ્તનની ચકાસણી) દર બે વર્ષે કરાવવી જોઈએ. આ નિયમ ૬૫ વર્ષની ઉંમર સુધી જાળવી રાખવો જેથી કોઈ પણ કૅન્સર કે અન્ય ગંભીર સમસ્યાને શરૂઆતથી જ અટકાવી શકાય.’
પુરુષો પણ કરે છે ઍન્ડ્રોપૉઝ દરમ્યાન હૉટ ફ્લૅશિસનો અનુભવ
સેન્ટ્રલ મુંબઈની એક હૉસ્પિટલમાં ઍન્ડ્રોલૉજિસ્ટ અને યુરોલૉજિસ્ટ તરીકે પ્રૅક્ટિસ કરતા ડૉ. શર્વિલ થટ્ટે કહે છે, ‘પુરુષોમાં એક ક્લિનિકલ સ્થિતિ હોય છે જેને ‘ઑનસેટ હાયપોગોનેડિઝમ’ કહેવાય છે જેમાં સામાન્ય રીતે ૪૦ની ઉંમર પછી પુરુષોના નૉર્મલ ટેસ્ટોસ્ટેરોન લેવલમાં ઘટાડો થાય છે. જેવી રીતે મહિલાઓમાં મેનોપૉઝ હોય છે એમ પુરુષોમાં આ હૉર્મોનના ઘટાડાને ‘ઍન્ડ્રોપૉઝ’ કહેવાય છે. જોકે આ પરિસ્થિતિનો દરેક પુરુષને અનુભવ નથી થતો. અમુક પુરુષો નાઇટ સ્વેટ અને હૉટ ફ્લૅશિસનો અનુભવ કરે છે. આ પરિસ્થિતિ દરમ્યાન પુરુષો થાકનો અનુભવ કરે છે, તેમનો ઇન્ટિમસીમાં રસ ઓછો થઈ જાય છે અને તેમની સ્નાયુની લવચીકતા ઘટી જાય છે. જો પરિસ્થિતિ ગંભીર થાય તો યુરોલૉજિસ્ટનો સંપર્ક કરીને ટેસ્ટોસ્ટેરોનનું લેવલ ચેક કરાવી લેવું. જો એનું પ્રમાણ ઓછું જણાય તો મેડિકલ સારવાર સલાહભરી છે. ટેસ્ટોસ્ટેરોન થેરપીમાં મોં વાટે દવા પણ લઈ શકાય છે અને માસિક ઇન્જેક્શન પણ લઈ શકાય છે. ફરી એક વાર રિપીટ કરીશ કે દરેક પુરુષને હૉટ ફ્લૅશિસનો અનુભવ નથી થતો.’
