પ્રાણીઓના સંરક્ષણ માટે વનતારા છે ઉત્કૃષ્ટ

સીમાચિહ્‍નરૂપ ચુકાદો આપીને ગેરકાયદેસરતા અને અયોગ્યતાના તમામ આરોપો ફગાવી દીધા સુપ્રીમ કોર્ટે

અનંત અંબાણી

સુપ્રીમ કોર્ટે સોમવારે ગુજરાતના જામનગરમાં રિલાયન્સ ફાઉન્ડેશનના પ્રાણી બચાવ, સંભાળ અને પુનર્વસન કેન્દ્ર વનતારાને એના પ્રાણી સંરક્ષણ પ્રયાસોના જોરદાર સમર્થનમાં ક્લીન-ચિટ આપી હતી અને ગેરકાયદેસરતા અને અયોગ્યતાના તમામ આરોપોને ફગાવી દેતો આદેશ આપ્યો હતો. સ્પેશ્યલ ઇન્વેસ્ટિગેશન ટીમ (SIT) દ્વારા સંપૂર્ણ અને નિર્ભયતાથી હાથ ધરવામાં આવેલી તપાસનો રિપોર્ટ શુક્રવારે રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો અને સોમવારે સુપ્રીમ કોર્ટે એનું અવલોકન કર્યું હતું. જસ્ટિસ પંકજ મિત્તલ અને જસ્ટિસ પી. બી. વરાલેની બેન્ચે કહ્યું હતું કે ‘હવે આ મામલો વારંવાર ઉઠાવવા દેવામાં આવશે નહીં. SITએ તપાસ કરી છે અને અમે એના પર આધાર રાખીશું.’

SITના સંપૂર્ણ અહેવાલ પર આધારિત કોર્ટનો આદેશ વનતારાની પ્રાણી કલ્યાણ અને સંરક્ષણ પ્રત્યેની પ્રતિબદ્ધતાને શક્તિશાળી સમર્થન આપે છે.

ADVERTISEMENT

પુરાવા વિના ગેરરીતિઓનો દાવો

વનતારા સામેના આરોપો જાહેર હિતમાં દાખલ કરવામાં આવ્યા હતા, જેમાં કોઈ પુરાવા વિના જ ગેરરીતિઓનો દાવો કરવામાં આવ્યો હતો. આમ છતાં સુપ્રીમ કોર્ટે આરોપોની ગંભીરતાને ધ્યાનમાં લેતાં હકીકત શોધવાની તપાસ કરવા માટે ભૂતપૂર્વ ન્યાયાધીશો અને ભૂતપૂર્વ પોલીસ-કમિશનરનો સમાવેશ કરતી ઉચ્ચ શક્તિવાળી SITની રચના કરી હતી. SITની તપાસ એક વ્યાપક અને બહુએજન્સી પ્રયાસ હતો જેમાં સેન્ટ્રલ ઝૂ ઑથોરિટી, વાઇલ્ડલાઇફ ક્રાઇમ કન્ટ્રોલ બ્યુરો, સેન્ટ્રલ બ્યુરો ઑફ ઇન્વેસ્ટિગેશન, એન્ફોર્સમેન્ટ ડિરેક્ટરેટ અને કસ્ટમ્સ ડિપાર્ટમેન્ટ વગેરે સાથે સંકલન કરવામાં આવ્યું હતું. આ કઠોર તપાસમાં પ્રાણીઓના સંપાદન, કથિત દાણચોરી અને મની લૉન્ડરિંગ, પ્રાણી કલ્યાણ, સંરક્ષણ કાર્યક્રમો અને નાણાકીય અનિયમિતતાઓ સહિતના વિવિધ મુદ્દાઓનો સમાવેશ થતો હતો.

વધુ ફરિયાદો નહીં લેવાય

સુપ્રીમ કોર્ટે ઝુંબેશ ચલાવનારાઓને આ પહેલને બદનામ કરવા સામે પણ ચેતવણી આપી હતી. કોર્ટે અવલોકન કર્યું હતું કે સમાન આરોપોના સમૂહ પર આધારિત કોઈ વધુ ફરિયાદ અથવા કાર્યવાહી કોઈ પણ ન્યાયિક વૈધાનિક અથવા વહીવટી મંચ સમક્ષ સ્વીકારવામાં આવશે નહીં.

કોઈ કાયદાનું ઉલ્લંઘન થયું નથી

SITનાં તારણો એકદમ સ્પષ્ટ હતાં. રિપોર્ટમાં સ્પષ્ટપણે અભિપ્રાય આપવામાં આવ્યો હતો અને તારણ કાઢવામાં આવ્યું હતું કે વાઇલ્ડલાઇફ (પ્રોટેક્શન) ઍક્ટ, ૧૯૭૨; પ્રાણી સંગ્રહાલય નિયમોની માન્યતા, ૨૦૦૯; CZA માર્ગદર્શિકા; કસ્ટમ્સ અધિનિયમ, ૧૯૬૨; વિદેશી વેપાર (નિયમન અને વિકાસ) અધિનિયમ, ૧૯૯૨; વિદેશી વિનિમય વ્યવસ્થાપન અધિનિયમ, ૧૯૯૯; મની લૉન્ડરિંગ નિવારણ અધિનિયમ, ૨૦૦૨; ભારતીય ન્યાય સંહિતા, ૨૦૨૩ અથવા જંગલી પ્રાણીસૃષ્ટિ અને વનસ્પતિની લુપ્તપ્રાય પ્રજાતિઓમાં આંતરરાષ્ટ્રીય વેપારના સંમેલનનું કોઈ ઉલ્લંઘન થયું નથી. સુપ્રીમ કોર્ટે મંજૂરીના મજબૂત નિવેદનમાં જાહેર કર્યું કે એને રિપોર્ટમાં આ રીતે કાઢવામાં આવેલા નિષ્કર્ષને સ્વીકારવામાં કોઈ ખચકાટ નથી. એણે વધુમાં નોંધ્યું કે વનતારાની કામગીરી, જેમાં બચાવેલાં પ્રાણીઓની પ્રાપ્તિ અને સંરક્ષણ અને સંવર્ધન માટે એમના રહેઠાણનો સમાવેશ થાય છે એ એક જટિલ બહુસ્તરીય/બહુઅધિકારક્ષેત્રીય વૈધાનિક મંજૂરીઓ, પ્રક્રિયા અને દસ્તાવેજીકરણમાંથી પસાર થઈ છે.

કોર્ટે ભારપૂર્વક જણાવ્યું હતું કે બધી આયાત માન્ય પરમિટ જાહેર કર્યા પછી જ કરવામાં આવે છે અને નિષ્કર્ષ કાઢ્યો હતો કે પ્રાણીઓની દાણચોરી અથવા લૉન્ડરિંગના કોઈ પણ આરોપોમાં દેખીતી રીતે કોઈ યોગ્યતા નથી.

વનતારાએ શું કહ્યું?

અત્યંત નમ્રતા અને કૃતજ્ઞતા સાથે અમે માનનીય સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા નિયુક્ત SITનાં તારણોનું સ્વાગત કરીએ છીએ. SITના રિપોર્ટ અને માનનીય સુપ્રીમ કોર્ટના આદેશથી સ્પષ્ટ થયું છે કે વનતારાના પ્રાણી કલ્યાણ મિશન સામે ઉઠાવવામાં આવેલી શંકાઓ અને આરોપો કોઈ પાયા વગરનાં હતાં. SITના પ્રતિષ્ઠિત અને વ્યાપકપણે આદરણીય સભ્યો દ્વારા સત્યની માન્યતા ફક્ત વનતારાના દરેક માટે રાહત નથી પણ એક આશીર્વાદ પણ છે, કારણ કે એ આપણા કાર્યને પોતાના માટે બોલવાની મંજૂરી આપે છે એમ ટીમ વનતારાએ એક નિવેદનમાં જણાવ્યું હતું. SITનાં તારણો અને સુપ્રીમ કોર્ટનો આદેશ આપણને એવા લોકો પ્રત્યે નમ્રતા અને નિષ્ઠા સાથે સેવા કરવાનું ચાલુ રાખવા માટે વધુ શક્તિ અને પ્રોત્સાહન આપે છે જેઓ પોતાના માટે બોલી શકતા નથી. સમગ્ર વનતારા પરિવાર આ ખાતરી માટે હૃદયપૂર્વક કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરે છે અને કરુણા સાથે પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓનું રક્ષણ અને સંભાળ રાખવાની અમારી આજીવન પ્રતિબદ્ધતાની દરેકને ખાતરી આપે છે.

વનતારાની સુવિધાઓ નિર્ધારિત માપદંડ કરતાં વધારે

કદાચ વનતારાનાં ધોરણોનો સૌથી આકર્ષક પુરાવો પ્રાણી કલ્યાણ પર SITનાં તારણોમાંથી મળે છે. નિષ્ણાતોનાં મંતવ્યો મેળવ્યા પછી SITએ તારણ કાઢ્યું હતું કે વનતારાની સુવિધાઓ નિર્ધારિત માપદંડ કરતાં વધુ છે. સુપ્રીમ કોર્ટ પોતે સંતુષ્ટ હતી કે વનતારામાં સુવિધાઓ ચોક્કસ બાબતોમાં પશુપાલન, પશુચિકિત્સા સંભાળ અને કલ્યાણનાં નિર્ધારિત ધોરણો તેમ જ સેન્ટ્રલ ઝૂ ઑથોરિટી દ્વારા નિર્ધારિત વૈધાનિક માપદંડો કરતાં વધુ છે. SITના અહેવાલમાં ગ્લોબલ હ્યુમન સોસાયટી (GHS) દ્વારા સ્વતંત્ર ઑડિટ પર પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યો હતો. આ વિશ્વની સૌથી મોટી અને સૌથી આદરણીય પ્રાણી કલ્યાણ સર્ટિફાય કરનારી સોસાયટી છે. આંતરરાષ્ટ્રીય નિષ્ણાતોની એક ટીમે ૯ દિવસનું સ્થળ પર મૂલ્યાંકન કર્યું હતું અને ઑડિટમાં જણાવ્યું હતું કે વનતારાએ માત્ર આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે માન્ય માપદંડોનું પાલન જ કર્યું નથી પરંતુ એનાથી પણ વધુ કર્યું છે. GHSએ ત્યાર બાદ વનતારાને ‘ગ્લોબલ હ્યુમન સર્ટિફાઇડ સીલ ઑફ અપ્રૂવલ’ એનાયત કર્યું, જે ખાસ મહત્ત્વનું પ્રમાણપત્ર છે કારણ કે એ સ્વતંત્ર રીતે માન્ય કરે છે કે વનતારા કલ્યાણ અને સંરક્ષણનાં ઉચ્ચતમ આંતરરાષ્ટ્રીય ધોરણો પર કાર્ય કરે છે.

વનતારા હંમેશાં ગાઢ સહયોગમાં કામ કરવા તૈયાર

ટીમ વનતારાએ જણાવ્યું હતું કે ‘વનતારા હંમેશાં આપણી આસપાસના અવાજહીન પ્રત્યે પ્રેમ, કરુણા અને જવાબદારી વિશે કામ કરી રહ્યું છે. આપણે જે પણ પ્રાણી બચાવીએ છીએ, દરેક પક્ષીને સાજા કરીએ છીએ, દરેક જીવન બચાવીએ છીએ એ એક યાદ અપાવે છે કે એમનું કલ્યાણ આપણા પોતાનાથી અલગ નથી, એ સમગ્ર માનવતાના કલ્યાણનો એક અવિભાજ્ય ભાગ છે. જ્યારે આપણે પ્રાણીઓની સંભાળ રાખીએ છીએ ત્યારે આપણે માનવતાના આત્માની પણ સંભાળ રાખીએ છીએ. આપણે આ પ્રસંગે ભારત સરકાર, રાજ્ય સરકારો અને પ્રાણીઓની સંભાળના વિશાળ અને પડકારજનક કાર્યમાં સામેલ અન્ય તમામ હિસ્સેદારો સાથે આપણી એકતાની પ્રતિજ્ઞા લઈએ છીએ અને ખાતરી આપીએ છીએ કે વનતારા હંમેશાં એમની સાથે ગાઢ સહયોગમાં કામ કરવા માટે તૈયાર રહેશે. ચાલો સાથે મળીને પૃથ્વીમાતાને બધા જીવો માટે વધુ સારું સ્થાન બનાવીએ.’

SITના અધ્યક્ષ સુપ્રીમ કોર્ટના ભૂતપૂર્વ ન્યાયાધીશ જસ્ટિસ જે. ચેલમેશ્વર

SITની અધ્યક્ષતા સુપ્રીમ કોર્ટના ભૂતપૂર્વ ન્યાયાધીશ જસ્ટિસ જે. ચેલમેશ્વર દ્વારા કરવામાં આવી હતી જેઓ સમકાલીન ભારતના સૌથી મોટા ન્યાયશાસ્ત્રીઓમાંના એક હતા. નિરીક્ષકો નિર્દેશ કરે છે કે SITનો ચુકાદો એના સભ્યોની રચના અને વિશ્વસનીયતાને કારણે વધુ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. ન્યાયાધીશ ચેલમેશ્વર પર રાજકીય વર્ગ અને અન્ય શક્તિઓના દબાણનો કોઈ પ્રભાવ જોવા મળતો નથી. તેમને એક હૃદયવાળા માણસ તરીકે, તર્કના અવાજ તરીકે અને એક એવા માણસ તરીકે જોવામાં આવે છે જે ભરતી સામે તરવામાં ડરતા નથી. તેઓ અસંમતિનું સૌથી મજબૂત બળ છે અને અસંમતિ દર્શાવનારાઓની સૌથી મજબૂત આશા છે. જ્યારે તેઓ કોઈ બાબત પર અભિપ્રાય આપે છે ત્યારે તેઓ એવી નૈતિક હિંમત સાથે આમ કરે છે જે આજના સમયમાં ખૂબ જ ઓછા લોકો પાસે છે. તેમને વનતારામાં કંઈ ખોટું ન મળી શકવાથી એ ફક્ત સૌથી મજબૂત ટીકાકારોને જ નહીં, પણ તેમને કાયમ માટે બંધ પણ કરી દેશે.

SITએ આરોપો નકારી કાઢ્યા

SIT રિપોર્ટમાં ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રની નજીક વનતારા કેન્દ્રના સ્થાન અંગેના આરોપોને પણ રદિયો આપવામાં આવ્યો છે, જેમાં નિષ્ણાતોના મતનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે કે આબોહવાની પરિસ્થિતિઓ આવાસમાં રહેલી પ્રજાતિઓ માટે ખૂબ જ અનુકૂળ છે. રિપોર્ટમાં એ વિચારને પણ નકારી કાઢવામાં આવ્યો છે કે વનતારા ફક્ત ‘વૅનિટી અથવા પ્રાઇવેટ કલેક્શન’ છે. SITએ સંસ્થાના વ્યાપક સ્કેલ, પ્રોફેશનલિઝમ અને ઍડ્મિનિસ્ટ્રેશનની નોંધ લીધી હતી અને નિર્દેશ કર્યો કે એ વિવિધ રાજ્ય સરકારો અને વિદેશી સત્તાવાળાઓ સાથે સમજૂતીપત્ર જાળવી રાખે છે અને વૈશ્વિક સ્તરે માન્યતાપ્રાપ્ત નિષ્ણાતો સહિત લગભગ ૩૦૦૦ કર્મચારીઓને રોજગારી આપે છે. SITએ વનતારાની સંરક્ષણ પ્રત્યેની ગંભીર પ્રતિબદ્ધતા પર પણ પ્રકાશ પાડ્યો હતો અને નોંધ્યું કે એણે ૪૧ લુપ્તપ્રાય પ્રજાતિઓ માટે સંરક્ષણ સંવર્ધન કાર્યક્રમો શરૂ કર્યા છે. ચિત્તા કાર્યક્રમને સફળતા મળી છે જેના પરિણામે ૧૭ ચિત્તાઓનો જન્મ થયો છે, એની ખાસ પ્રશંસા કરવામાં આવી હતી. SIT માને છે કે સમય જતાં વનતારા ભારતના પોતાના ચિત્તા પુનઃ નિર્માણ ઉદ્દેશોમાં ફાળો આપશે.

ફરિયાદો બંધ કરવામાં આવી

કોર્ટનો આદેશ પાયાવિહોણી અને કાલ્પનિક ફરિયાદોના પ્રસાર સામે પણ એક મજબૂત સંદેશ આપે છે. SITએ પાણી અને કાર્બન ક્રેડિટના દુરુપયોગ અંગેના આરોપોને સંપૂર્ણપણે પાયાવિહોણા અને વાસ્તવિક કે કાનૂની પાયાના અભાવ ગણાવ્યા હતા. SIT અને કોર્ટે ચિંતા વ્યક્ત કરી કે આવી ભૂતકાળમાં આવા અધિકૃત નિર્ણયો છતાં સ્પેક્યુલેટિવ ફરિયાદો અથવા અરજીઓ ચાલુ રાખવી સંપૂર્ણપણે અન્યાયી અને પ્રક્રિયાનો દુરુપયોગ હશે. આને ધ્યાનમાં રાખીને સુપ્રીમ કોર્ટે આ મુદ્દાને અંતિમ સ્વરૂપ આપવા માટે નિર્ણાયક પગલું ભર્યું છે. SITના રિપોર્ટમાં સૂચિબદ્ધ ફરિયાદો હવે યોગ્ય રીતે તપાસ અને બંધ કરવામાં આવી છે.

બૅકગ્રાઉન્ડ

બે રિટ અરજીઓમાં વનતારા (ગ્રીન્સ ઝૂઓલૉજિકલ રેસ્ક્યુ ઍન્ડ રીહૅબિલિટેશન સેન્ટર અને રાધે કૃષ્ણ ટેમ્પલ એલિફન્ટ વેલ્ફેર ટ્રસ્ટ) ખાતે ગેરકાયદે અને અનિયમિતતાનો આરોપ મૂકવામાં આવ્યો હતો.

અગાઉ (૨૫-૦૮-૨૦૨૫) કોર્ટને કોઈ પ્રોબેટિવ સામગ્રી મળી નહોતી, પરંતુ કેસની ગંભીરતાને કારણે નિવૃત્ત ન્યાયાધીશો અને વરિષ્ઠ અધિકારીઓના નેતૃત્વમાં સત્ય હકીકત શોધવા માટે એક સ્પેશ્યલ ઇન્વેસ્ટિગેશન ટીમ (SIT)ની રચના કરવામાં આવી હતી.

SIT તપાસ

SITએ અનેક ભારતીય અને વિદેશી સત્તાવાળાઓ (CZA, CBI, ED, DRI, કસ્ટમ્સ, CITES સંસ્થાઓ વગેરે) સાથે સંકલન કર્યું.

રેકૉર્ડ, સોગંદનામાં, સ્થળની મુલાકાતો, નિષ્ણાતોનાં મંતવ્યો અને વ્યક્તિગત સુનાવણીઓની તપાસ કરી.

પશુ સંપાદન, દાણચોરી, લૉન્ડરિંગ, કલ્યાણ, સંરક્ષણ, નાણાકીય અનિયમિતતાઓ અને પર્યાવરણીય મુદ્દાઓને લગતા આરોપોની તપાસ કરી.

કોર્ટના નિર્દેશ

SITનો રિપોર્ટ સીલબંધ કરવામાં આવ્યો, આંતરિક ઉપયોગ માટે સંપૂર્ણ નકલ વનતારાને મોકલવામાં આવી.

SIT રિપોર્ટનો સારાંશ ગુપ્ત નથી અને કોર્ટના આદેશનો ભાગ છે.

શેડ્યુલ Aમાં ઉલ્લેખિત બધી ફરિયાદો અથવા પિટિશનો બંધ કરવામાં આવી.

સમાન આરોપો પર કોઈ પણ ફોરમમાં વધુ ફરિયાદો ધ્યાનમાં લેવામાં આવશે નહીં.

વનતારા અને અધિકારીઓએ SIT દ્વારા સૂચવેલાં પગલાંનો અમલ કરવો જોઈએ.

વનતારા બદનક્ષીભર્યાં પ્રકાશનો સામે ઉપાયો લઈ શકે છે.

SIT સભ્યો (સેવા આપતા ઇન્ડિયન રેવન્યુ સર્વિસ - IRS) અધિકારી સિવાય)ને તેમના કાર્ય માટે માનદ વેતન આપવામાં આવ્યું.

મુખ્ય તારણો

૧. કોઈ કાનૂની ઉલ્લંઘન નથી :

વન્યજીવન (સંરક્ષણ) અધિનિયમ 1972, પ્રાણી સંગ્રહાલય નિયમો, CZA માર્ગદર્શિકા, કસ્ટમ્સ અધિનિયમ, FEMA, PMLA અથવા CITESનું કોઈ ઉલ્લંઘન જોવા નથી મળ્યું.

બધાં સંપાદન અને આયાતને યોગ્ય રીતે મંજૂરી મળી હતી અને દસ્તાવેજો બનાવવામાં આવ્યા હતા.

૨. પ્રાણી કલ્યાણ અને સુવિધાઓ :

વનતારાની સુવિધાઓ કલ્યાણ, પશુપાલન અને પશુચિકિત્સા સંભાળના નિર્ધારિત માપદંડો કરતાં વધુ છે.

મૃત્યુદર વૈશ્વિક ઝૂઓલૉજિકલ સરેરાશ સાથે સુસંગત છે.

ગ્લોબલ હ્યુમન સોસાયટી દ્વારા ગ્લોબલ હ્યુમન સર્ટિફાઇડ... (ટ્રેડમાર્ક) સીલ ઑફ અપ્રૂવલ સાથે પ્રમાણિત.

૩. નાણાકીય આરોપો :

કાર્બન ક્રેડિટ અને પાણીના દુરુપયોગના દાવા અથવા મની-લૉન્ડરિંગના દાવા પાયાવિહોણા જણાયા.

ભંડોળનો કોઈ અનિયમિત પ્રવાહ અથવા દાણચોરીની લિન્ક્સ નથી મળી.

૪. પુનરાવર્તિત ફરિયાદો :

કોર્ટે નોંધ્યું છે કે વનતારાએ વારંવાર સમાન આરોપનો સામનો કરવો પડ્યો છે જે બધા યોગ્યતા વગરના સાબિત થયા છે.

આવી સ્પેક્યુલેટિવ પિટિશન ચાલુ રાખવાને પ્રક્રિયાનો દુરુપયોગ કહેવામાં આવ્યો હતો.

નિષ્કર્ષ

સુપ્રીમ કોર્ટે SITનાં તારણોને સંપૂર્ણપણે સ્વીકાર્યાં, કેસ બંધ કર્યા અને સમાન મુદ્દાઓ પર વારંવાર મુકદ્દમા ચલાવવા પર પ્રતિબંધ મૂક્યો. એણે વનતારાનાં કલ્યાણ ધોરણો અને સંરક્ષણ પ્રયાસોની પણ પ્રશંસા કરી હતી, જ્યારે પાયાવિહોણા આરોપો સામે ચેતવણી આપી હતી.