ખાનગી માલિકીનું, જાહેર વપરાશ માટેનું (પણ ધર્મસ્થાન નહીં) એવું મુંબઈનું સૌથી જૂનું, પણ આજેય ઊભું હોય એવું મકાન કયું? એક હિન્ટ : આપણું ટાઇમ મશીન બૉમ્બેના ઝીરો પૉઇન્ટ સેન્ટ થૉમસ કૅથીડ્રલ નજીક ઊતરેલું.
ગ્રેટ વેસ્ટર્ન બિલ્ડિંગ – આજે.
ખાનગી માલિકીનું, જાહેર વપરાશ માટેનું (પણ ધર્મસ્થાન નહીં) એવું મુંબઈનું સૌથી જૂનું, પણ આજેય ઊભું હોય એવું મકાન કયું? એક હિન્ટ : આપણું ટાઇમ મશીન બૉમ્બેના ઝીરો પૉઇન્ટ સેન્ટ થૉમસ કૅથીડ્રલ નજીક ઊતરેલું. એ જગ્યાથી થોડે દૂર આવેલું છે એ મકાન. એનું આજનું નામ છે ગ્રેટ વેસ્ટર્ન બિલ્ડિંગ. હેરિટેજ મકાનોની જાળવણી વિશેની સભાનતા આપણે ત્યાં આવી એ પહેલાં જ આ મકાનના માથે ઘણું વીતી ચૂક્યું છે. આજે ભોંયતળિયે અપ માર્કેટ સ્ટોર આવેલો છે. ઉપરના માળમાં નાની-મોટી ઑફિસો છે. મકાનનો ઉપલો માલ રહેઠાણ માટે વપરાતો હશે એમ લાગે છે, કારણ કે એ માળની બહાર રોજેરોજ કપડાં સુકાતાં હોય છે. હા, એના ભૂતકાળની યાદ આપતી એક તકતી પ્રવેશદ્વાર આગળ ચોંટાડી છે, પણ એમાંની હકીકતો ઊણી અને અધૂરી છે.
સાધારણ રીતે એમ મનાય છે કે મુંબઈના ગવર્નર વિલિયમ હૉર્નબી (૧૭૨૩-૧૮૦૩) આ ગ્રેટ વેસ્ટર્ન બિલ્ડિંગમાં રહેતા હતા. ૧૭૭૧થી ૧૭૮૪ સુધી તેઓ મુંબઈના ગવર્નર હતા. લંડનમાં બેઠેલા ડિરેક્ટરોની મરજી વિરુદ્ધ જઈને તેમણે મહાલક્ષ્મી પાસે હૉર્નબી વેલાર્ડનું બાંધકામ કરાવ્યું હતું. કોટ વિસ્તારના એક મુખ્ય રસ્તા સાથે પણ તેમનું નામ જોડવામાં આવ્યું હતું, હૉર્નબી રોડ. આજનું નામ દાદાભાઈ નવરોજી રોડ. જોકે બૉમ્બે ગવર્નમેન્ટના સરકારી દફ્તરના ચોપડાનાં પાનાં ઉથલાવતાં કંઈક જુદી જ વાત જાણવા મળે છે. ૧૭૪૮-’૪૯માં જ્યૉર્જ ક્રિગ્સ અને માઇકલ રસોર આ મકાનના માલિકો હતા. ૧૭૫૭-’૫૮માં મિસ્ટર ક્રિગ્સે પોતાનો હિસ્સો જૉન બૅપ્ટિસ્ટને વેચી નાખ્યો. ૧૭૭૧-’૭૨માં ગવર્નર હૉર્નબીએ આ આખું મકાન ખરીદી લીધું હતું. જોકે હૉર્નબી પોતે આ મકાનમાં રહ્યા હશે કે નહીં એ કહેવું મુશ્કેલ છે. બલકે તેઓ થોડો વખત મિસ્ટર સ્પેન્સરના મકાનમાં રહ્યા હતા એવી ચોક્કસ માહિતી મળે છે. એ મકાન અપોલો સ્ટ્રીટ પર આવેલું હતું અને પછીથી થોડા વખત માટે એ મકાનમાં સરકારનું સેક્રેટરિયેટ ખસેડવામાં આવ્યું હતું. બનવાજોગ છે કે અપોલો સ્ટ્રીટના મકાનનો ઉપયોગ સેક્રેટરિયેટ તરીકે કરવામાં આવ્યો એ પછી કામચલાઉ ધોરણે કોઈ ગવર્નર ગ્રેટ વેસ્ટર્ન હાઉસમાં રહ્યા હોય. ૧૭૬૪થી ૧૭૮૧ સુધી અવારનવાર બ્રિટિશ લશ્કરના ઍડમિરલ ગ્રેટ વેસ્ટર્ન હાઉસમાં રહેતા હતા. ૧૭૮૧માં આ મકાનને હૉસ્પિટલ બનાવવાની દરખાસ્ત વિલિયમ ટેનન્ટ, જેમ્સ બૉન્ડ, સૅમ રિચર્ડસન અને જ્યૉર્જ બીચ નામના ચાર ડૉક્ટરોએ સરકાર પાસે રજૂ કરી હતી, પણ એ સ્વીકારાઈ નહોતી. બલકે ૧૭૮૨ની ૨૫ ઑક્ટોબરે સરકારે એ મકાન હૉર્નબી પાસેથી મહિને ૨૦૦૦ રૂપિયાના ભાડે લીધું હતું નેવીના ઍડમિરલને રહેવા માટે. ૧૭૮૬માં સરકારે બજારગેટ કોર્ટ-હાઉસ હરજીવન સિરપાટને વેચી દીધું અને મેયર્સ કોર્ટને ગ્રેટ વેસ્ટર્ન બિલ્ડિંગમાં ખસેડી. પણ બે વર્ષ પછી સર આર્કિબાલ્ડ કેમ્પબેલ અને તેમના અફસરોને રહેવાની જગ્યા કરવા માટે મેયર્સ કોર્ટને ત્યાંથી હટાવીને બીજે લઈ ગયા. ૧૭૯૮ સુધી સરકાર દર વર્ષે નવો કરાર કરીને આ મકાન ભાડે રાખતી હતી. ઈ. સ. ૧૮૦૦ના એપ્રિલથી રેકૉર્ડર્સ કોર્ટને ફરી હૉર્નબી હાઉસમાં ખસેડવામાં આવી. ૧૮૨૭-’૨૮માં ગ્રેટ વેસ્ટર્ન બિલ્ડિંગની માલિકી જૉન હૉર્નબીને નામે તબદીલ થઈ હતી. એ પછી છેક ૧૮૭૮-’૭૯માં ગવર્નર હૉર્નબીના વારસો પાસેથી આલ્બર્ટ અબદુલ્લા ડેવિડ સાસૂને આ મકાન ૩,૮૫,૦૦૦ રૂપિયામાં ખરીદી લીધું હતું. ઈ. સ. ૧૮૦૦થી ૧૮૨૪ સુધી રેકૉર્ડર્સ કોર્ટ આ જ મકાનમાં કામ કરતી હતી. ૧૮૨૪ની ૮ મેએ રેકૉર્ડર્સ કોર્ટ બૉમ્બે પ્રેસિડન્સીની સુપ્રીમ કોર્ટ બની ગઈ હતી. એ પછી પણ એ આ જ મકાનમાં કામ કરતી હતી. ૧૮૬૨ની ૧૪ ઑગસ્ટથી એ કોર્ટ બૉમ્બે હાઈ કોર્ટ બની ગઈ. બૉમ્બે હાઈ કોર્ટની ઉદ્ઘાટનવિધિ એશિયાટિક સોસાયટીના મકાનમાં આવેલા ટાઉન હૉલમાં થઈ હતી, પણ બીજા દિવસથી એણે કામકાજ શરૂ કર્યું એ આ ગ્રેટ વેસ્ટર્ન બિલ્ડિંગમાં. ૧૮૭૯ની ૧ માર્ચે કોટ વિસ્તારમાં બંધાયેલા નવા મકાનમાં બૉમ્બે હાઈ કોર્ટ ખસેડાઈ જે આજ સુધી ત્યાં કામ કરી રહી છે. બૉમ્બે હાઈ કોર્ટે આ મકાન ખાલી કર્યું એ પછી ૧૮૮૩માં સાસૂન-કુટુંબે ત્યાં ગ્રેટ વેસ્ટર્ન હોટેલ શરૂ કરી હતી. એ વખતે પાછળની ખુલ્લી જગ્યામાં પાંચ માળની નવી ઇમારત બંધાઈ હતી. એ વખતના જાણીતા સ્થપતિ એમ. એન. ચાંદાભોયે એ માટેનો પ્લાન બનાવ્યો હતો અને બાંધકામ પર દેખરેખ પણ રાખી હતી. આ મકાનની અસલ બાંધણીમાં પ્રવેશદ્વાર આગળ મોટી પૉર્ચ હતી, પણ થોડાં વર્ષ પછી એ રસ્તો પહોળો કરવાનું કામ શરૂ થયું એમાં એ પૉર્ચ વચમાં આવતી હતી એટલે એને તોડી પાડવામાં આવી હતી.
ADVERTISEMENT
હા, હજી એક કોયડો વણઊકલ્યો રહે છે : ગવર્નર હૉર્નબીએ આ મકાન શા માટે ખરીદ્યું હશે? કારણ, કોઈ ગવર્નર કાયમ માટે મુંબઈ રહે એવું બન્યું નથી. વહેલા-મોડા દરેક ગવર્નર પાછા ગ્રેટ બ્રિટન જતા રહેતા. ૧૭૭૧માં તેઓ ગવર્નર તરીકે મુંબઈ આવ્યા પછી એક-બે વર્ષમાં આ મકાન તેઓ શા માટે ખરીદે એ સમજવું મુશ્કેલ છે. કોટ વિસ્તાર છોડીને પરેલ ખાતે આવેલા નવા ગવર્નર્સ હાઉસમાં રહેવા જનાર પહેલા ગવર્નર આ હૉર્નબી હતા, પણ બીજી બાજુ સરકારી દફ્તરો ઉથલાવતાં પાકી માહિતી મળે છે કે આ ગ્રેટ વેસ્ટર્ન બિલ્ડિંગના માલિક હતા વિલિયમ હૉર્નબી. મુંબઈના કલેક્ટરના ભાડૂતોના રજિસ્ટરમાં ૧૭૭૧-’૭૨ દરમ્યાન પહેલી વાર આ મકાનના માલિક તરીકે વિલિયમ હૉર્નબીનું નામ જોવા મળે છે (કાનૂની દૃષ્ટિએ આજે પણ કલેક્ટરની માલિકીની જમીન પર આવેલા મકાનમાં રહેનારાઓ કલેક્ટરના ભાડૂત ગણાય છે). વળી ૧૭૮૨ના ઑક્ટોબરમાં મહિને ૨૦૦૦ રૂપિયાના ભાડે ૧૦ વર્ષ માટે સરકારે આ મકાન હૉર્નબી પાસેથી ભાડે લીધું હતું અને ઍડમિરલ્ટી હાઉસ તરીકે વાપરવાનું શરૂ કર્યું હતું. ૧૭૮૬માં આ મકાનના એક ભાગમાં અદાલત (કોર્ટ હાઉસ) શરૂ કરવામાં આવી અને બાકીના ભાગનો ઉપયોગ મેયર્સ કોર્ટની ફાઇલો રાખવા માટે કરવામાં આવ્યો હતો, પણ ૧૭૮૮માં કોર્ટને ત્યાંથી કાઢીને એ જગ્યા બ્રિટિશ લશ્કરની ૭૧મી રેજિમેન્ટના અફસરોને રહેણાક માટે આપવામાં આવી.
ગ્રેટ વેસ્ટર્ન બિલ્ડિંગના જૂના ફોટો જોઈએ તો એની બાજુમાં એક વિચિત્ર લાગતી ઇમારત દેખાય છે. ફોટોમાં દેખાતી એ ઇમારત ગુંબજવાળી છે. એની દીવાલો ઘણી જાડી છે અને એમાં એક પણ બારી નથી. અરે, ઇમારતમાં દાખલ થવાનો દરવાજો પણ દેખાતો નથી અને ના, એ શિવલિંગ તો નથી જ, પણ શિવજીનું નિવાસસ્થાન હિમાલય. હિમ કહેતાં બરફનું આલય, એટલે કે નિવાસસ્થાન. તો આ અજબ જેવું લાગતું મકાન પણ હતું હિમનું આલય ઉર્ફે બરફઘર. રસ્તાની સામી બાજુએ ડૉકયાર્ડ. આજે કોઈના માન્યામાં વાત ન આવે, પણ ૧૮૪૩ પહેલાં મુંબઈ જેવા મુંબઈમાં બરફ અજાણ્યો હતો. ૧૮૪૩માં પહેલી વાર બરફ અમેરિકાથી મુંબઈ લાવવામાં આવ્યો, દરિયાઈ માર્ગે. એ બરફને સંઘરવા માટે ડૉકયાર્ડની સામે અને ગ્રેટ વેસ્ટર્ન હોટેલની બાજુમાં બંધાયું આ બરફઘર. બહારની ગરમીથી બરફ ઝટ પીગળી ન જાય એટલે આ ઇમારતમાં એક પણ બારી નહોતી. એકમાત્ર બારણું ઉપરના ભાગમાં હતું (જે ફોટોમાં નથી દેખાતું). એ બારણાની અડોઅડ દીવાલની બહારની અને અંદરની બાજુએ પગથિયાં હતાં. ડૉકયાર્ડથી બળદગાડામાં આવેલા બરફ ભરેલા જાડા શણના કોથળા મજૂરો પહેલાં ઉપર ચડાવતા અને પછી પેલા ઉપરના બારણાથી નીચે જતી સીડી મારફત બરફ ભરેલા કોથળા અંદર ઉતારીને એક પર એક ખડકી દેતા. બધો બરફ આ રીતે આઇસહાઉસમાં ભરાઈ જાય એટલે પેલું એકમાત્ર બારણું બંધ. પછી બરફ વેચવો હોય ત્યારે એ બારણું ખૂલે. અમેરિકાથી બરફ ‘એક્સપોર્ટ’ કરવાનો ઇજારો એકમાત્ર ફ્રેડરિક ટ્યુડર નામના અમીર પાસે હતો. બરફના આ ધંધામાં તે એટલું કમાયો કે તે ‘આઇસ કિંગ’ તરીકે ઓળખાવા લાગ્યો.
આ આયાતી બરફ સાથે એક ગમતીલો કિસ્સો જોડાયેલો છે. પશ્ચિમની કોઈ પણ વસ્તુ, વિચાર, રહેણીકરણી વગેરે અપનાવવામાં હંમેશાં પારસીઓ પહેલાં હોય. પહેલવહેલો બરફ મુંબઈના આઇસહાઉસમાં પહોંચ્યો એના એક-બે દિવસ પછી સર જમશેદજી જીજીભાઈએ પોતાના ઘરે મિજબાની રાખી અને ઘણા બધા લોકોને નોતર્યા. પેલા આયાતી બરફની મદદથી બનાવ્યો ઠંડા ઠંડા કૂલ કૂલ આઇસક્રીમ. મુંબઈમાં આ પહેલવહેલી વાર આઇસક્રીમ બન્યો અને મહેમાનોને પીરસાયો. ઘણાખરા મહેમાનોએ મન મૂકીને ઝાપટ્યો અને બીજે જ દિવસે તેઓમાંના મોટા ભાગનાને શરદી, ઉધરસ અને ઘણાને તાવ પણ આવી ગયો! કારણ આઇસક્રીમ જેવી ઠંડી વસ્તુ ખાવાની તેમને બિલકુલ ટેવ જ નહોતી! અને તરત કેટલાંક ‘દેશી’ અખબારોએ (એટલે કે અંગ્રેજી સિવાયનાં અખબારોએ) કાગારોળ કરી મૂકી, ‘સરસાહેબની પાર્ટીમાં જનારા પડ્યા માંદા!’ તો અંગ્રેજી છાપાંઓએ બરફ એટલે શું, એની મદદથી આઇસક્રીમ કઈ રીતે બનાવાય વગેરે બાબતો પર ‘અભ્યાસપૂર્ણ’ લેખો લખાવીને પ્રગટ કર્યા!
પ્રિય વાચક, આ નવેમ્બરનું પહેલું અઠવાડિયું તો પૂરું થયું તોય ગરમી મુંબઈમાંથી વિદાય લેવાનું નામ નથી લેતી એટલે આવતા શનિવાર સુધી તમે પણ આઇસક્રીમની લિજ્જત માણો!
